انگل­شناسی از رشته­های مهم علم زیست­شناسی بوده که از اواخر قرن 19 میلادی به عنوان یک علم مستقل پیرامون گروه عظیمی از جانوران به بحث پرداخته است به طوریکه این جانوران برای ادامه حیات زندگی خود نیازمند به موجود زنده دیگری می­باشند تا محل زندگی و غذا خود را تامین نمایند. اولین دانشمندی که این موجودات را به عنوان انگل مورد بررسی قرار داد رودولوف لئوکارت آلمانی (1897-1822) بود که در کتابی تحت عنوان: تاریخ عمومی طبیعی انگل­ها این موجودات را معرفی نمود. در این راستا از جمله عوامل موثر در پراکنش انگل­ها می­توان به پراکنش میزبان، شرایط محیطی نظیر درجه حرارت،pH ، اکسیژن و عوامل مستقیم انگل­های خونی به سن، فصل، رژیم غذایی، فراوانی ­ماهی، وابستگی اعضای فون انگلی درون ماهیان اشاره نمود. تفاوت­ در عادات غذایی ماهیان تاثیرقابل ملاحظه­ای بر روی انگل­های روده­ای آنان دارد به طوریکه زندگی گونه­ های مرتبط با یکدیگر علی­رغم تفاوت­های ظاهری آرایش مشابهی از اکتوپارازیت­ها را نشان می­دهد (et al ,2010 Jobaer) همچنین عادات تغذیه­ای در تکمیل چرخه حیات انگل­ها بسیار موثر می­باشند به عنوان مثال ماهیان همه چیز خوار نسبت به سایر ماهیان دیگر امکان آلودگی بیشتری دارند و از سویی دیگر ماهیان کفزی نسبت به ماهیان سطح­زی یا میان­زی برای تکمیل چرخه حیات انگل­ها به میزبان­های واسطه بیشتری نیاز دارند. در این بین فون ماهیان آب­های داخلی و پرورشی ایران نظیر کپور ماهیان بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده و ماهیان سفید رودخانه­ای و سیاه­ماهی از جمله ماهیان غالب رودخانه­های ایران بوده که انگل­ها وابسته به این ماهیان دارای بیشترین تعداد و پراکنش انگلی هستند ( پازوکی و همکاران، 1385).

در کشور ایران علم انگل­شناسی به خصوص انگل­شناسی آبزیان از قدمت زیادی برخوردار نبوده و به دو یا سه دهه قبل باز می­گردد به طوریکه بررسی انگلی آب­های داخلی ایران برای اولین­بار توسط Bykhovskii و همکاران (1962) با شناسایی 4 جنس انگل Dactylogyrus .sp از آبشش ماهیان رودخانه کرخه و مخیر (1359) با شناسایی 29 جنس انگلی از نواحی پوست و آبشش ماهیان ­سفیدرود دریای­خزر انجام پذیرفت همچنین فون غالب ماهیان آ­ب­شیرین ایران متعلق به کپور ماهیان بوده که دارای 31 جنس و 74 گونه می­باشد.

تاکنون تحقیقات انگلی مختلفی بر روی خانواده بزرگ کپورماهیان جهت جلوگیری از بروز بیماری­های مرتبط بین انسان و آبزیان صورت گرفته اما در استان­های نیمه کویری نظیر استان سمنان چنین مطالعات جامعی بر روی ماهیان و انگل­های آنان انجام نپذیرفته لذا هدف از بررسی انگلی ماهیان استان سمنان شناخت ماهیان غالب رودخانه­های جاری استان، بررسی چرخه زندگی انگلی آنان، تعیین درصد و شدت آلودگی ماهیان و انگل­ها نسبت به یکدیگر، مطالعه فراوانی، واریانس طول و وزن ماهیان و ضریب همبستگی آنان بوده است همچنین بنا به گزارشات صیادان محلی در شهریورماه 1391 مبنی بر شیوع غیرعادی انگل لیگولا اینتستینالیس ligulae intestinalisاز ناحیه روده و محوطه شکمی ماهیان کپور سد شهید شاه­چراغی شهرستان دامغان ایده شناسایی، بررسی بیماری­های انگلی و عوامل موثر در شیوع آنان در این منطقه و 2 رودخانه مهم این استان ایجاد گردید.

1-1-      منابع­آبی استان سمنان

استان سمنان با ارتفاع متوسط m۱۱۳۰ از سطح دریا و km ۲۱۶ فاصله تا تهران حد فاصل 3 شهر دامغان، گرمسار و مهد‌یشهر در جنوب رشته کوه البرز و شمال دشت کویر در راه تهران به خراسان واقع شده و دارای آب و ‏هوایی خشک و معتدل می­باشد. از مهم‌ترین ویژگی‌های جغرافیایی استان سمنان وجود دشت کویر، ریگ جن و تپه‌های حصار در جنوب و رودخانه فصلی گل­رودبار در شمال غرب بوده که با سرچشمه گرفتن از رشته کوه‌های البرز و گذر از شهرستان مهدیشهر به دشت کویر می‌ریزد. استان سمنان با توجه به موقعیت جغرافیایى و اقلیمى ایران جزوء مناطق خشك و كم­آب محسوب    می­ شود به طوریکه صنایع و بخش­های مختلف كشاورزى این استان با كمبود آب مواجه بوده و تأمین آب مصرفى آن از طریق آب­هاى سطحى و زیر زمینى مى‏باشد. بنا بر گزارشات اداره منابع آب استان سمنان مجموع آب­های سطحی و زیر زمینی استان m3 1071 میلیارد است که 82% آن حدود m3 873 میلیون جزو منابع آب زیرزمینى و18% مابقی حدود m3 198 میلیون جزو منابع آب‏هاى سطحى بوده که در حال حاضر حجم آب­هاى زیرزمینى استان m3 852 میلیون برآورد شده كه این میزان برداشت از میزان تخمینى بیشتر مى‏باشد و به همین دلیل حفر چاه­هاى عمیق و استفاده از آب­هاى زیرزمینى در دشت­هاى شاهرود و ایوانكى ممنوع اعلام شده است (اطلس فرهنگی ایران).

آب­های زیرزمینی استان شامل: چاه­ها عمیق و نیمه­عمیق، قنات­ها و آب­خوان­ها بوده و آب­های سطحی استان شامل رودخانه­ها (گل­رودبار، ­تاش، چشمه­على، حبله­رود، ایوانكى)، چشمه­ها (چشمه امامزاده عبدالله(ع)، آب­مراد، آب­قولنج، نمک­دره) و سد مخزنی شهید شاه­چراغی می­باشد.

 توسعه آبزی­پروری

متوسط تولید آبزیان استان در 3 سال اخیر دارای رشد 20- 15% بوده که از 522 تن تولید در سال 1389 به 850 تن تولید در سال 1392رسیده است. تولید انواع گونه­ های مناسب آبزی­پروری در استان سمنان شامل انواع ماهیان سرد­آبی، گرم­آبی و ماهیان خاویاری بوده است. ماهیان سردآبی به عنوان گونه اصلی ماهیان پرورشی استان در دمای آب متوسط بینC18- 8 رشد، تکثیر و نمو می­یابند که این گونه پرورشی امروزه بیشترین درصد تولید استان را به خود اختصاص داده و به عنوان محور توسعه بخش شیلات استان به شمار می­روند، ماهیان گرم­آبی در دمای آب بینC35-12 شامل 4 گونه کپور معمولی، کپور علف­خوار (آمور)، کپور نقره­ای (فتیوفاگ) و کپور بیگ­هد در استان پرورش می­یابند همچنین ظرفیت استحصال خاویار در سطح وسیعی از استان به دو دلیل تولید گوشت سفید و استحصال خاویار با رشد مناسبی افزایش یافته است. سرانه مصرف ماهی در استان سمنان 3/1 (یک­سوم) سرانه کشور است که با توجه به ارزش غذایی ماهی در سبد خانوار به عنوان غذای سلامتی به kg 3.3 مصرف سرانه در استان رسیده است. استخرهای پرورش ماهی در استان سمنان در حال حاضر حدود60 استخر پرورش ماهیان سردآبی،170 استخر ماهیان گرم­آبی،4 استخر ویژه تکثیر بچه­ماهی قزل­آلای رنگین­کمان و 1 استخر هم ویژه پرورش ماهیان خاویاری در استان فعال هستند (مهدوی، 1392).

• انگل­های آبزیان و بیماری­های مشترک با انسان

1-3-1- مشکلات آبزی­پروری

توسعه آبز­ی­پروری و میزان مصرف سرانه آبزیان در 2 دهه گذشته کشور با یک روند افزایشی در حرکت بوده به طوریکه طبق آمارنامه رسمی سازمان شیلات ایران میزان مصرف سرانه آبزیان در سال ۱۳۸۰ بر اساس هر نفر kg ۵ در سال بوده که در سال ۱۳۹۰ به kg 9.1 رسیده است. آبزی­پروری پایدار در کشور نیازمند ایجاد شرایط زیر است

• کسب دانش و فناوری روز جهان و بومی­سازی دانش آبزی‌پروری
• انتخاب افراد مستعد و علاقه‌مند به همراه آموزش توسعه پایدار آبزی­پروری
• سرمایه ­گذاری و تامین منابع مالی مورد نیاز برای توسعه آبزی‌پروری
• توسعه کافی صنایع پیشین و پسین آبزی­پروری بر اساس دانش روز
• نظارت و کنترل کافی بر روند توسعه و همچنین تولید آبزیان
• بهبود ساختار وضع تشکل‌های تولیدی آبزیان و بکارگیری تجارب حرفه­ای مدیران با سابقه

امروزه با گسترش آلودگی محیط زیست فشار مضاعفی بر روی جانداران آبزی وجود دارد که آنان را در معرض ابتلا به انواع بیماری­ها قرار می­دهد.  بیماری­های‌ مسری انگلی مشکلات‌ زیادی برای ‌جوامع‌ انسانی‌ به‌ وجود ‌آورده که این ‌آسیب‌ها و صدمات‌ در کشورهای ‌در حال‌ توسعه بیشتر از‌ کشورهای‌ صنعتی‌ می­باشد. اغلب عوامل بیماری‌های عفونی در ماهیان را میكروارگانیسم‌های فرصت‌طلب تشكیل داده و حضور عوامل پاتوژن در محیط‌ زیست ماهی جهت وقوع بیماری كفایت نمی‌كند لذا عوامل دیگری نظیر: بالا رفتن درجه حرارت آب، بالا بودن تراكم ماهیان پرورشی، پایین بودن كیفیت آب (افزایش آمونیاك یا نیتریت)، رویش شدید گیاهی در منابع آبی زمینه بیماری‌زایی عوامل پاتوژن و غلبه آنان بر سیستم ایمنی ماهی را فراهم می­نمایند لذا توجه به تشخیص سریع بیماری و مدیریت آن در جهت جلوگیری از بروز خسارات حائز اهمیت است (فیض­بخش و کیهان­پور، 1392).

ماهیان موجودات حساسی بوده که در صورت بیماری درمان آن­ها مشکل و یا حتی غیرممکن    می­باشد لذا پیشگیری از بروز بیماری بسیار ضروری دارد. بیماری ماهیان بر حسب اندام­های آلوده، سن و نوع ماهی طبقه ­بندی گشته و تعدادی از بیماری­ها از طریق میزبان­های واسط منتقل می­گردند که مبارزه با این میزبان­های­واسط و حذف آن­ها بسیار اهمیت دارد. انگل­ ماهیان به طور کلی در 6 گروه تک­یاخته، پریاخته، مرجان­ها، کرم­ها، سخت­پوستان و نرمتنان تقسیم ­بندی می­گردند. راه­های مبارزه با میزبان­های واسط استفاده از سولفات­مس، آهک و سموم حلزون­کش، مبارزه با علف­های هرز ، حذف گیاهان­آبزی مزاحم، دور نمودن پرندگان، جلوگیری از ورود ماهیان وحشی، حذف قورباغه­ها که در بعضی موارد به عنوان ناقل عمل می­نمایند (کیوانی، 1384).

1-3-2- بیماری­های انگلی

علم انگل­شناسی دارای دامنه وسیعی از علوم مختلفی نظیر ماکرو‌اکولوژیکی، میکرو‌اکولوژیکی، بیوشیمیایی، بهداشت عمومی، علوم اقتصادی بوده که در آن چهره واقعی زندگی انگلی غالبا قابل لمس و درک نیست زیرا روابط بین انگل­ها و میزبان آن­ها بسیار پیچیده و در واقع یکی از 4 جنبه مختلف از

 سیمبیوزیس است. انگل­ها در اشکال مختلف نظیر اجباری، اختیاری، موقتی، دائمی، خارجی، داخلی، اتفاقی، سرگردان، بیماری‌زا، غیر بیماری‌زا و زئونوزرا ارتباط برقرار نموده و عموما به موجوداتی اطلاق می­شوند که ‌در داخل‌ یا خارج‌ پیکر موجود زنده‌ به‌طور موقت‌ به‌ سر برده و از آن‌ تغذیه‌ می­نماید. سرایت‌ و انتقال ‌بیماری­های‌ انگلی تحت‌ تأثیر عوامل‌ سه‌گانه‌­ای نظیر وجود میزبان‌ حساس،‌‌ وجود منبع‌ آلودگی و طرق‌ انتقال‌ آلودگی‌ بستگی دارد و از آنجایی ‌که حتما لزومی ندارد آسیبی به میزبان خود وارد نموده گاهی به صورت مسالمت­آمیز زندگی می­نمایند اما‌ بیماری­های‌ انگلی‌ همواره‌ دارای‌ سیر مزمن‌ بوده‌ و کمتر با آثار و علایم‌ بالینی‌ همراه‌ هستند، لذا ماهیان آلوده‌ ممکن ‌است‌ بعد از بهبود ظاهری‌ و بدون‌ داشتن‌ هر گونه‌ علایم ‌کلینیکی‌ به‌ صورت‌ ناقلین ‌بیماری‌ درآیند و خود نقش‌منبع‌ آلوده‌ را برای‌ ماهیان سالم‌ به‌ عهده‌ بگیرند.

بیماری­های معروف انگلی که اثرات آنان بر روی ساختار ماهیان پدیدار گشته به شرح زیر است:

1- پوسیدگی دم و باله: پیدایش خطوط سفید در حاشیه باله­ها و شكنندگی شعاع آنان به همراه خونریزی و بیرون­زدگی یک یا دو طرف چشم می­ شود.

2- آبله پوستی: پیدایش زخم یا آبله سر باز در بدن همراه با برآمدگی فلس­ها می­باشد.

3- استسقاء عفونی (تجمع مایعات در بدن یا آب آوردگی شكم): با تجمع مایعات در محوطه شكمی بیرون زدگی فلس­ها و خونریزی­های كوچك زیر جلدی در باله­ها همراه است .

4- بیماری چشمی: قرنیه چشمی پر خون و مات گشته سپس كره چشمی تخریب می­گردد.

5- ایكتیوفتیروس مولتی­فیلیس: بیماری لكه­سفید با سیست­های سفید كوچكی به قطر mm 1 بر روی پوست، آبشش و باله­ها است که موجب خارش، تنفس سریع و بی­اشتهائی در ماهی می­گردد.

6- اسپورزوآ: بیماری كوكسیدوز دانه­ای همراه با بروز لكه­های شیری رنگ كوچكی در روده است.

7- میكسوسوما سربرالیس: بیماری چرخش با انحنای دمی و تغییر محوطه دهان و ایجاد لكه­های سیاه در دم ماهی بوده که راه درمانی ندارد .

8- ژیروداكتیلوس: موجب شنای غیرطبیعی و كم­رنگی نقاط پوست و ریزش فلس­ها می­ شود.

9- داكتیلوژیروس: سبب شنای غیرطبیعی با برآمدگی­های غیرطبیعی و خونریزی در آبشش می­ شود.

10- لیگولا: سبب كم تحركی و تورم كانال غذائی یا مسدودیت كامل آنان توسط سیست­های می­ شود (مخیر، 1374).

1-3-3- بیماری­های مشترک بین انسان و آبزیان

بیماری­های مشترک بین انسان و آبزیان یک سری عفونت­هایی بوده که به طور طبیعی بین انسان و دیگر حیوانات مهره­دار وجود دارد، این بیماری­ها با ایجاد تغییر در فرم بدن و رفتار ماهی موجب کاهش كیفیت آنان می­شوند. عفونت­های باكتریایی، قارچی و پروتوزوها موجب مرگ و میر ماهیان گشته که در بسیاری از مواقع آب­آلوده مسبب بروز این بیماری­ها در ماهی شده که می­توان به آلاینده­های شیمیایی و سموم کشاورزی به همراه شیرابه فاضلاب­های شهری و صنعتی استان که به رودخانه­ها و سد مخرنی استان روانه می­شوند اشاره نمود که موجب آلودگی آبهای سطحی شده و اثرات مخرب آنان بر روی آبزیان منطقه مشهود است (مهدوی، 1392).

مهمترین محیط­های مناسب جهت رشد انگل­ها درون بدن مهره‌داران نظیر دستگاه گوارشی، خون، ریه‌ها، حفره عدسی و بافت­ها بوده که دارای مواد غذایی متنوعی نظیر قند، پروتئین، چربی و آنزیم، pH، اکسیژن است گاهی انگل­ها محیط بدن میزبان را به نفع خود تغییر داده مثلا آلودگی به سستدها که باعث کاهش pHاسیدی روده می‌شوند. انتقال آلودگی از طریق دستگاه گوارش و مواد خوراكی نیز وجود دارد لذا مواد غذایی زنده یا فرآوری نشده (تازه و یخ‌زده) به عنوان منابع احتمالی آلودگی مطرح هستند که بایستی از مصرف این آبزیان آلوده جلوگیری شود بنابراین پیشگیری در بیماری‌ها نسبت به درمان همیشه ترجیح داده می‌‌شود و اقدامات پیشگیری بایستی بر مبنای کاهش عوامل استرس‌زا نظیر: حفظ كیفیت آب و تقابل ماهی با عوامل بیماری‌زا و بكارگیری دستورالعمل‌های بهداشتی و ضدعفونی در كارگاه‌های پرورشی ماهی باشد (پیغان، 1380). منابع­آبی و استخرهای مصنوعی جهت پرورش آبزیان ­دریایی و آب­ شیرین (ماهی- میگو) و افزایش آنان موجب ایجاد بیماری­های مشترک بین انسان و ماهی می­ شود. به طوریکه محل زندگی انگل­ها در بدن میزبان اولیه (کرم­های بالغ) بوده که پس از خورده شدن کرم ناقل آلودگی توسط میزبان ثانویه (ماهی) تخم­های آنان در برونشیول آن­ها به چرخه زندگی خود ادامه داده و در دمای مناسب آب این میراسیدیوم در عرض 3 هفته کامل می­گردند و در انتها پس از مصرف ماهی توسط میزبانان نهایی (انسان) این انگل­ها درون بدن انسان رهاسازی شده و به اندام مختلفی نظیر دستگاه گوارشی (روده و معده)، کبد، مجاری صفراوی مهاجرت نموده و موجب خواب­آلودگی، بی­اشتهایی و اسهال می­گردند. امروزه جهت تامین نیازهای غذایی بشر فرآورده ­های دریائی بخصوص ماهیان جایگزین مناسبی برای گوشت قرمز بوده اما آبزیان توانایی انتقال انگل­های متعددی را به انسان دارند ولی با توجه به سیر تكاملی انگل­ها و چرخه زندگی غیرمستقیم انگل­ها آنها اثرات آنان ضعیف­تر بوده است لذا جهت جلوگیری از انتقال این عفونت­ها به بدن انسان راه کارهایی پیشنهاد می­گردد:

• دفع مدفوع انسان به طریق بهداشتی و جلوگیری از رسیدن آن به دریاچه­های آب شیرین.
• دقت در پخت كامل ماهی.
• قرار دادن ماهی­های تازه صید شده در درجه حرارت زیر صفر.
• نمك­سود كردن ماهی به مدت حداقل 14 روز در مخلوط 14% نمك.
• جلوگیری از خوراندن ماهی خام و یا احشاء آن به حیوانات.
• حلزون­ها و سخت­پوستان میزبان واسط اولیه اكثر انگل­ها بوده لذا مبارزه بیولوژیک در جهت کاهش آنان در مزارع پرورشی موثر می­باشد.
• جلوگیری از ورود پرندگان، PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران و ماهیان وحشی به مزارع پرورش ماهی.
• انگل­ها در محوطه بطنی و دستگاه گوارش ماهیان مستقر هستند لذا پس از صید بلافاصله امعاء و احشاء ماهی تخلیه گردد آلودگی کاهش می­یابد
• ایجاد مراكزی جهت بازرسی دقیق و كنترل مواد غذائی با منشأ دریائی قبل پخش در بازار.
• ماهی­های آلوده حتی پس از پخته شدن توانائی ایجاد واكنش­های ازدیاد حساسیت را دارا می‌باشند، لذا از مصرف ماهی­ها آلوده بطور كامل اجتناب گردد.

انسان از طریق مصرف ماهی خوب پخته نشده که حاوی پلروسرکوئیدی بوده مبتلا گشته در نتیجه نمک­سود، در آب­نمک خوابانیدن، دودی کردن ماهی نیز توانایی از بین ببرد پلروسرکوئیدها را ندارد بنابراین برای جلوگیری از بروز بیماری­های انگلی بین انسان و ماهی باید ماهیان را به صورت کاملا سرخ شده مصرف نمود تا انگل­ها در اثر گرما از بین بروند (شریف­روحانی، 1374).

عنوان         صفحه

چکیده 1

فصل اول: مقدمه

1-1 انتقال ژن در باکتری.. 3

1-2 ترانسفورماسیون. 4

1-3 نوترکیبی.. 5

1-4 تعریف PCR.. 7

1-4-1 کاربردهای PCR : 10

1-4-2 تهیه ی نسخه های متعدد از یک ژن. 10

1-4-3 مراحل آزمایشگاهی PCR.. 10

1-5 Real-Time PCR ‏……………………. 11

1-5-1کاربردهای Real Time PCR.. 11

1-5-2 اصول کارReal Time PCR.. 12

1-5-3روش کار Real Time PCR.. 12

1-5-4 آنالیزهای کمی در Real time PCR.. 13

1-5-5 روش منحنی استاندارد(مقایسه مطلق) 13

1-5-6 روش آستانه نسبی(مقایسه نسبی) 13

1-6E.coli 14

1-6-1 خصوصیات عمومی.. 14

1-6-2 تقسیم‌های دوتایی و پیاپی E.coli 15

1-6-3 کاربردها 15

1-6-4 تشخیص آزمایشگاهی باکتری E.coli 16

1-7 Shigella. 16

1-7-1 تشخیص آزمایشگاهی باکتری Shigella. 16

1-7-2 بیماری زایی.. 17

1-8 Vibrio Cholerae. 17

1-8-1 شناسایی و طبقه بندی.. 18

1-8-2 فیزیولوژی.. 19

1-8-3 عوامل موثر در بیماری زایی.. 19

1-8-4 تأیید بیوشیمیایی.. 19

1-8-4-1واکنش بر روی محیط TS یا KIA.. 20

1-8-4-2 تست­های دکربوکسیلاز- دهیدرولاز. 20

1-8-4-3 تست نیاز به نمک برای رشد. 20

1-8-4-4 حساسیت به ترکیب ویبریواستاتیک 129/O.. 20

1-9 رشد و نمو باکتریها 20

1-10 زمان تقسیم سلولی.. 21

1-11 مراحل رشد و منحنی رشد باکتریها 21

1-12 منحنی رشد باكتریایی.. 21

1-12-1 مرحله­ خفته یا تاخیری (Lag phase) 22

1-12-2 مرحله ی فعال تکثیر یا رشد و تکثیر لگاریتمی (Logphase) 22

1-12-3  مرحله ی سکون یا تکثیر کند (Stationary phase) 22

1-12-4 مرحله ی زوال یا مرگ (Deathphase) 23

1-13سرعت رشد و زمان نسل. 23

1- 14 محاسبه زمان نسل باکتری.. 23

1-15 شیوه های سنجش تعداد سلول. 24

1-16 محیطهای کشت.. 25

1-16-1محیط كشت مایع. 25

1-16-2 محیط كشت جامد. 25

1-17اهداف کلی.. 25

1-18 اهداف اختصاصی.. 25

1-19 پرسش­های تحقیق. 26

1-20فرضیه های تحقیق. 26

فصل دوم: سابقه و پیشینه

 

 

2-1 تاریخچه ترانسفورماسیون. 28

2-2 سیستم نوترکیبی مبتنی برλ-Red. 29

2-3 پلاسمید PKD46 30

فصل سوم: مواد و روش ها

3-1 دستگاه‌ها 32

3-2 موادشیمیایی.. 32

3-3 کیت­ها 32

3-4 میکروارگانیسم‌ها 32

3-5 كشت سویه انتخابی.. 32

3-6 Transformation. 33

3-7 تهیه منحنی لگاریتمی.. 34

3-8 استخراج Total RNA.. 35

3-9 Reverse Transcriptase (RT-PCR) 36

3-9-1 طراحی پرایمرهای اختصاصی جهتReal-Time PCR.. 36

3-9-2 Real-Time PCR (RT-qPCR) 37

فصل چهارم: نتایج

4-1 استخراج Total RNA.. 40

4-2 نتایج Real-Time PCR.. 44

4-3 تایید پرایمرهای Real-Time PCR.. 45

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1 بحث.. 48

5-2 محدودیت ها 52

5-3 پیشنهادات.. 52

فهرست منابع و مآخذ. 53

چکیده انگلیسی.. 56

چکیده

نوترکیبی همسان فرایندی است که در آن میتوان به تحریک ژنهای خاصی اقدام نمود که در نهایت با عملکرد جدید این ژنها میتوان یک ارگانیسم را به تولید یا عدم تولید یک پروتئین خاص وادار نمود. در حال حاضر تحقیقات گوناگونی وجود دارد که در آنها از نوترکیببی همسان استفاده می­ شود. هرچقدر این روشها بهینه­تر گردند، مسلما فرایندهای اقدامات آزمایشگاهی را تسهیل خواهد نمود، در نوترکیبی همسان قطعه ای از محصول PCR به داخل کروموزوم باکتری وارد شده و با بهره گرفتن از وکتورهای λ-Red قادرخواهیم بود که ژن recA را در میزبان تحریک کرده ونوترکیبی همسان را به انجام برسانیم. درمطالعات قبلی نشان داده شده است که طول توالی­های انتهایی (flank) دو سر انتهای محصولPCR نقش مهمی در انجام نوترکیبی همسان دارد، ولی انتخاب طول flank طبق قاعده و قانون خاصی نیست و محقق باید بصورت آزمون و خطا این طول را انتخاب نماید. در مطالعات انجام شده بر سویه های استاندارد، طول این flank میتواند از 50 تا 2000 جفت باز متغیر می باشد.

در این مطالعه ابتدا باکتری های استاندارد dysentrieae Shigella,E.coli, Vibrio Cholerae در محیط غذایی کشت داده می­ شود و سپس کلنی مساوی از هر یک از باکتری ها را انتخاب و جهت استخراج totalRNA به کار میرود. پس از تهیه total RNA آن را تبدیل به total cDNA می کنیم،. جهت تعیین وارزیابی بیان ژن l-Red از تکنیک Real-timePCR با بهره گرفتن از SYBR greenІ و روش Relative استفاده نموده و میزان بیان ژنهای l-Red را در هر میزبان به دست خواهد داد. ژنهای l-Red ومیزان بیان آن در میزبان های متفاوت متغیر بوده و قطعا با ارزیابی بیان آن
می توان تا حدود زیادی طول مناسب را جهت نوترکیبی همسان تعیین کرد. در آن پایان نامه تلاش میگردد تا فرایند انجام نوترکیبی همسان در سویه های باکتری dysentrieae Shigella,E.coli, Vibrio Cholerae را تسهیل نمود. به عبارتی قرار است بررسی گردد آیا نتایج بدست آمده باعث کمک به بهبود فرایند نوترکیبی همسان میشود یا خیر؟ و واضح است که هر چه میزان بیان ژنهای l-Red بیشتر باشد، بازده نوترکیبی همسان با طول کمتر flank نیز میسرتر است.

واژگان کلیدی: نوترکیبی همولوگ، ژن l-Red، dysentrieae Shigella,E.coli, Vibrio Cholerae

1-1 انتقال ژن در باکتری

در اكثر باكتری ها توراث ژنها اغلب به صورت عمودی است اما قسمت قابل توجهی از آن توسط انتقال جانبی یا عرضی بین باكتری ها انتقال می یابد. عناصر ژنتیكی متحرك مثل پلاسمیدها، باكتریوفاژها و ترانسپوزون ها به همراه تغییرات ژنی مثل حذف، اضافه شدن و ترتیب دوباره ژن ها سیر تكاملی پروكاریوتها را تسریع كرده اند و باعث ایجاد تغییرات در ژنوم باكتری ها و در نتیجه ایجاد تنوع ژنتیكی گردیده اند. باكتری ها با توجه به داشتن ژنوم كوچكتر نسبت به یوكاریوتها توانایی بیشتری برای به
اشتراك گذاشتن ژنوم­شان از طریق انتقال عرضی ژن توسط هم یوغی، ترانسداكشن[1] و ترانسفورمیشن[2] دارند. مهمترین فرایند هم یوغی است كه طی تمـاس مستقیـم سلول با سلول اتفاق می­افتد
(Proter 1997; Burrus 2006).

هم یوغی امكان تغیرات ژنتیكی بین باكتریها و گاه حتی بین سلولهای یوكاریوتی را امكان پذیر
می سازد و اغلب توسط آن ژن های موجود بر روی « پلاسمیدهای كانژوگه» منتقل می شوند. ترانسداكشن نوع دیگری از انتقال افقی ژن است كه توسط ویروس ها و باكتریوفاژها صورت می پذیرد. بعضی از باكتریوفاژها می توانند به صورت یک پروفاژ به داخل كروموزوم باكتری میزبان وارد شده و باعث لیزوژنی آن شوند. پروفاژها قسمت مهمی از اكتساب افقی ژن را در DNA بسیاری از باكتریها به خود اختصاص داده اند. گاهی اوقات باكتریوفاژها باعث انتقال قسمت های متحرك دیگری از DNA باكتری و یا قسمتی دیگر از DNA ثابت باكتری می شوند و این زمانی اتفاق می افتد كه خروج فاژ به صورت دقیق صورت نگیرد. این مرحله ترانسداكشن تخصصی [3] نامیده می شود.

سومین نحوه انتقال ترانسفورمیشن است كه در آن DNA آزاد از محیط برداشته میشود. برای پایدار ماندن DNA وارد شده به ژنوم میزبان طی هر سه روش احتیاج به یک سری مراحل حمایت كننده مثل نوترکیبی یکسان[4] می باشد. همگان قبول دارند كه اكتساب توالی های جدید و توسعه ژنوم امری حیاتی برای تكامل میباشند. این که آیا ژن های اكتسابی در باكتری نگه داشته می شوند و یا این كه چگونه باقی
می مانند بستگی به عملكرد آن ژنها و فشار انتخابی محیط برای نگه داشتن آن دارد .( Proter 1997)

1-2 ترانسفورماسیون

ترانسفورماسیون یکی از راه های انتقال توارث به سایر باکتریها میباشد. در این روش یک تکه DNA دو رشته ای آزاد در محیط به سطح یک باکتری دیگر متصل شده و تنها یک رشته آن وارد باکتری شده و در کروموزوم باکتری میزبان ادغام می شود. برای داخل شدن قطعه ای از DNA در درون کروموزوم، عملکرد اپرون UVrABCD (UV در اول اسم اپرون مخفف پرتو UVاست ) ژن rec A بر اثر عوامل مثل uv ، عوامل شیمیایی و ورود DNA تک رشته ای به درون باکتری فعال میشود و rABCD مخفف ژنهایrecA, recB, recC و recD میباشد) این اپرون شامل ژنهای recA, recB, recC وrecD میباشد. فرایند نوترکیبی[5] بواسطه پروتئین RecA فعال میگردد. در این فرایند، اگر DNAتک رشته ای وارد شده در باکتری، با ناحیه ای از کروموزوم تشابه داشته باشد، تعویض میگردد که این جابجایی بواسطه پروتئین RecA انجام
می پذیرد. از طرفی ژنهایrecB, recC وrecD نقش تنظیمی، با عملکرد منفی بر روی ژن recA را بازی میکنند(Hamood et al., 1986).

در حال حاضر، در آزمایشگاه های تحقیقاتی، با بهره گرفتن از این سیستم و نحوه ادغام فاژ λ وکتوری (وکتور ها مولکول‌های DNA ای هستند که برای کلون کردن قطعات DNA در سلول های میزبان به کار می‌روند) را تولید نموده اند که میزان نوترکیبی را در باکتریها افزایش میدهند. در این وکتور سه ژن exo, bet وgam را تحت یک پروموتری که با L-arabinose تحریک می شود قرار داده اند. عملکرد این سه ژن بدین صورت است که پروتئین Exo باعث هضم نوکلئوتیدها از قسمت 5’ انتهای DNA دو رشته ای
می­ شود و پروتئین Bet با حفاظت از قسمت تک رشته ای 3’ بوجود آمده، مانع تخریب آن میگردد. نهایتا پروتئین Gam با ممانعت از عملکرد ژنهای recB,recC وrecD باعث تحریک بیان ژن recA در باکتریها می شود (شکل1-1).

مارکر مقاومت آنتی بیوتیکی در این وکتور آمپی سیلین بوده و از نظر تعداد پلاسمید در باکتریها، جزء پلاسمیدهای شمارش تکرار پایین[6]محسوب میگردد. بهترین دما، برای تکثیر این وکتور 30 درجه سانتیگراد بوده و در دمای 42-37 درجه سانتیگراد از دست میرود. بنابراین از این نظر، جزء پلاسمیدهای حساس به دما[7] نیز تقسیم ­بندی میگردد (Yamamoto et al., 2009). مهمترین و کاربردی ترین پلاسمید در این زمینه pKD46 بوده که قابلیت تکثیر، در dysentrieae Shigella,E.coli, Vibrio Cholerae را دارد.

شکل (1-1) عملکرد ژنهای exo, bet وgam بر روی DNA دو رشته ای

1-3 نوترکیبی

نوترکیبی[8] ژنتیکی فرایندی است؛ که طی آن مولکول اسیدنوکلئیک شکسته شده و به شکل­های مختلف به یکدیگر متصل می شوند. این عمل در بیشتر مواقع مربوط به DNA و گاهی درRNA نیز دیده
می شود. نوترکیبی می تواند بین کروموزوم های همولوگ باشد که به آن نوترکیبی همسان گفته می شود. نوترکیبی به طور معمول روشی برای ترمیم DNA پروکاریوت و یوکاریوت ها می باشد که در یوکاریوت ها در میوز رخ داده و به آن فرایند کراسینگ اور می گویند. در طی آن جابه جایی کروموزوم پدر و مادری رخ می دهد و می‌تواند سبب تولید الل جدید شود. در سیستم ایمنی این فرایند نقش بسیار مهمی را ایفا می­ کند وسبب مقاومت بدن در مقابل بیماریزاهای مختلف می شود.

شکل( 1-2) نوترکیبی

نوترکیبی روشی مفید در مهندسی ژنتیک محسوب می شود. از نوترکیبی می توان جهت ایجاد تغییر در نوکلئوتیدهای ژنوم باکتری ها، ویروس ها،BACs[9]،[10]PAC و پلاسمیدها استفاده کرد. ولی لازم به ذکر است که نوترکیبی در محیط زنده[11] نیز انجام می پذیرد. بنابراین برای ایجاد چنین تغییری در ژنوم می توان از نوترکیبی همسان[12] استفاده کرد. در نوترکیبی همسان باید از محصول PCR[13] که انتهاهای آن به صورت تک رشته­ای در آمده و یا از تک رشته های DNAسنتتیک استفاده نمود. در پروکاریوت ها میزان ایجاد نوترکیبی طبیعی 10-5-10-4 می­باشد ولی میزان ایجاد نوترکیبی همسان 10-1/0 درصد می باشد. در نوترکیبی همسان مهمترین فاکتور طول قسمتهای انتهایی محصول PCR می باشد که به خاطر عملکرد محصول ژن bet صورت تک رشته ای در آمده است. هر چه میزان طول ترادف های همسان بیشتر باشد بازده ی نوترکیبی همسان بیشتر خواهد بود. پدیده ی نوترکیبی همسان به واسطه ی بیان ژنrecA در باکتری ها صورت
می گیرد. بنابراین هر چه میزان بیان ژن recAبیشتر باشد بازدهی نوترکیبی همسان نیز بیشتر خواهد بود (Sharan et al.,2009). نوترکیبی همسان در باکتریها بواسطه ی حضور پر رنگ بیان ژن recA صورت
می گیرد.

بیان ژن recAبواسطه ی اپرون recBCD. (اپرون واحد عملکرد DNAژنومی است که شامل مجموعه‌ای از ژن‌های تحت کنترل یک سیگنال نظارتی یا پروموتر است) کنترل و سرکوب می­گردد تا از بیان افسار گسیخته ی آن جلوگیری شود. کاهش بیان ژن recA باعث کاهش میزان نوترکیبی می گردد. در نتیجه برای افزایش بازدهی آن به تحریک بیان ژن recA به عنوان کلید حل این معما استفاده کرد
(Murphy et al., 2000).

سیستم نوترکیبی مبتنی بر λ–Red در تغییر ژن ها بسیار سودمند میباشد. شیوه های ساده ای برای غیر فعال سازی و تغییر ژنها و نوکلئوتیدها در باکتریها با بهره گرفتن از تکنیک بازسازی ژنتیکی سلول وجود دارد، این امر با کمک سیستم نوترکیبی λ–Red و محصول PCR حامل یک کاست مقاومت انتی بیوتیکی روی کروموزوم باکتری صورت می گیرد و هر چه طول انتهای همولوگ بیشتر باشد، بازدهی نوترکیبی همسان بیشتر خواهد بود (Yamamoto et al., 2009).

نوترکیبی همولوگ در ترمیم DNAآسیب دیده در حین همانندسازی DNA موثر است. در سلول­های یوکاریوتیک میزان نوترکیبی همسان 8-16 درصد گزارش شده است(Saleh Gohari et al., 2005). مطالعات نشان داد که نوترکیبی همسان در باکتری , Vibrio Choleraeباعث ایجاد سویه های زنده ضعیف شده می گردد. ژنهای mer،ctxB،hlyA بواسطه نوترکیبی همسان دگرگون شده و باکتری های وحشی تبدیل به سویه های کاربردیCVD109 گردیدند. در این پروسه توالی­های یکسان انتهایی با طول­های متفاوت 100،500،1000 نوکلئوتیدی بررسی شده (Michalski et al.,1993). نهایتا مقالات و گزارشات نشان می دهد که هر چه میزان بیان ژن recA بیشتر باشد، بازدهی نوترکیبی همسان نیز بیشتر خواهد بود. ولی نکته مهم این است که میزان بیان ژن recA در باکتری های متفاوت نیزاختلاف نسبتا جزئی دارد، بنابراین ارزیابی و سنجش بیان ژن recA در بهبود و افزایش بازدهی نوترکیبی همسان مفید واقع خواهد شد و برهمگان واضح است که فرایند نوترکیبی همسان برای ایجاد واکسن و سویه های زنده ضعیف شده و همچنین ارزیابی ژنهای کنترلی مفید خواهد بود.

1-4 تعریف PCR[14]

این تکنیک در اواسط دهه­ 1980 بوسیله ی کری مولیس معرفی شد. به دلیل کاربردها و مزیت­های بسیار زیاد آن به سرعت در زیست شناسی مولکولی گسترش پیدا کرد. امروزه این روش تقریباً در تمامی آزمایشگاه ها ی زیست مولکولی جزو کارهای متداول می باشد و به صورت اتوماتیک بوسیله­ کامپیوتر انجام می شود.این تکنیک تمامی مشکلات قبلی در زیست مولکولی که ناشی از عدم دسترسی به مقادیر زیاد از DNA یکسان بود را برطرف کرد. برای مثال قبلاً برای بدست آوردن نسخه­های متعدد از یک ژن خاص می بایست این ژن را به داخل حامل مناسب وارد کرده و در یک باکتری تکثیر کنند ولی امروزه این کار را به سادگی و با بهره گرفتن از PCRانجام می دهند. PCR به معنی واکنش زنجیره ای پلی مراز می باشد. هدف از آن سنتز رشته هایDNA   جدید از روی رشته های الگو است که به صورت زنجیر وار تکرار
می­ شود. PCR دارای انواع متعددی می باشد که یکی از آنها Real TimePCRاست. دراین روش از ژل آگارز استفاده نمی شود و امروزه با دستگاه های به نام لایت سایکلر[15] که مقدار محصول در هر سیکل را نمایش می دهد بسیار ساده شده است. در ساده ترین حالت از اتیدیوم بروماید[16] به عنوان رنگ تداخلی با DNA برای تعیین مقدار محصو ل تولید شده در هرسیکل می توان استفاده کرد. ازآنجایی که قابلیت فلورسانس اتیدیوم بروماید در حضور DNA دورشته ای افزایش می یابد، می توان از آن برای تشخیص وتعیین مقدارمحصول دورشته ای استفاده کرد. اتیدیوم بروماید تقریبا هیچ گونه اثری برروی مقدارو خصوصیات واکنش های PCR، ندارد بنابراین تکثیر توالی های خاص DNA وتشخیص همزمان آن با دستگاه ترانس ایلومیناتور فرابنفش[17] امکان پذیر می گردد.

PCR از نظر اصول عملی تشابه زیادی به همانند سازی DNA دارد و در واقع برگرفته از آن است . یاد آوری می شود که DNA پلیمراز DNA تک رشته ای را از جهت  5َ به  3َ به عنوان الگو مورد استفاده قرار می دهد ورشته مکمل را در جهت5َبه 3َمی سازد. همچنین DNA پلیمراز برای شروع احتیاج به یک قطعه اولیه (شناساگر) دارد.

برای انجام PCR ، DNAپلیمراز ، نوکلئوتید تری فسفات ها و پرایمر لازم هستند. از آنجائیکه DNA دو رشته ای است، دو نوع پرایمر درPCR موردنیاز است. این دو پرایمر دو عمل انجام می دهند، اول اینکه محل ژنی که باید تکثیر شود را مشخص می نمایند و دوم اینکه اندازه ی قطعات تکثیر شونده را تعیین

کلمات کلیدی: اسانس، نانوسیلور، گیاهان دارویی، Macrophomina phaseolina

مقدمه

دانشمندان تلاش می‌کنند که روش‌های جدید افزایش تولید مواد غذایی برای جمعیت همواره در حال رشد بشر را پیدا نمایند، ولی متاسفانه خسارت زیاد قارچ‌های بیماری‌زای گیاهی به محصولات غذایی هنوز هم انکار ناپذیر است. امروزه کاربرد ترکیبات شیمیایی به عنوان ارزان‌ترین و متداول‌ترین روش کنترل بیماری‌های گیاهی مورد توجه است ولی این مواد معمولا در طبیعت به کندی تجزیه می‌شود و به همین دلیل باعث ایجاد مسمومیت برای انسان و جانواران اهلی و سایر موجودات زنده می‌شود (کارامان[1] و همکاران .2001).

جامعه بشری برای تولید فرآورده‌های کشاورزی با دشواری و بحران خاصی روبرو گردیده است. همچنین افزایش جمعیت نیاز به تولید مواد غذایی را افزایش داده است. دسترسی به این هدف با افزایش سطح زیر کشت، افزایش عملکرد در واحد سطح و حفظ محصول امکان‌پذیراست. از طرف دیگر استفاده از روش‌های شیمیایی به منظور کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی سلامت محیط زیست را به خطر می­اندازد. اگر چه این سموم در مبارزه با بیماری‌ها در کوتاه مدت نتایج موثری به همراه داشته اند، اما به تدریج اثرات سوء آنها بر انسان، موجودات زنده و محیط زیست آشکار گردیده است. روش‌های مختلفی مانند کنترل بیولوژیک و استفاده از عصاره‌های گیاهان دارویی به منظور رفع این مشکلات توصیه شده ­اند. در این میان استفاده از عصاره‌های گیاهان دارویی به دلیل عوارض جانبی کمتر، عدم مقاومت پاتوژنی، پایین بودن هزینه تولید، تجزیه شدن در خاک و عدم آلودگی محیط زیست می‌تواند به عنوان جایگزین مناسب سموم شیمیایی مطرح شود (قاسمی[2]، 2010).

یكی از مهم‌ترین عوامل محدودكننده تولید، بیماری‌های گیاهی هستند. هر ساله بخش قابل توجهی از تولیدات گیاهی در اثر بیماری‌های گیاهی از بین می‌روند و این در حالی است كه بیش از 800 میلیون نفر در جهان از غذای كافی برخوردار نیستند. تركیبات شیمیایی كه به صورت مصنوعی تولید می‌شوند، علاوه بر آلودگی‌های زیست محیطی، سلامت بشر را نیز تهدید می‌كنند (افضل[3] و همکاران، 1997).

متأسفانه اغلب رویكرد‌هایی كه طی یكی دو قرن اخیر در كشاورزی اتخاذ شده با تولید پایدار، مغایرت دارد. استفاده مكرر و بی‌رویه از تركیبات شیمیایی، علاوه بر آلودگی محیط زیست، موجب بروز پدیده مقاومت در برابر آفت كش‌ها شده و در نتیجه پتانسیل خسارت آفرینی عوامل بیماری‌زا را به شدت افزایش می‌دهد (نارایان[4] سامی، 2002).

عوامل بیماری‌زای گیاهی در مقابل مواد شیمیایی آفت­کش مقاومت نشان می‌دهند و هر روز شاهد افزایش تعداد عوامل بیماری‌زای مقاوم به آنها هستیم، بنابراین نیاز به پژوهش در راستای کشف مواد جدید ضدقارچی که تجدید شونده سازگار با محیط زیست و به آسانی قابل تهیه باشد ضروری می کند (رمضانی[5] و همکاران، 2002).

کنترل زیستی عوامل بیماری‌زای گیاهی با هدف کاهش اثرات خطرناك آفت‌کش‌های شیمیایی از جمله تهدید سلامتی بشر، آلودگی محیط زیست، از بین بردن موجودات غیر هدف و پیدایش عوامل بیماری­زای مقاوم یک اولویت می‌باشد. در این راستا استفاده از پتانسیل ضد میکروبی متابولیت‌های گیاهی، طی سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. مبارزه بیولوژیک به‌عنوان یک پدیده جدید چشم اندازه مناسبی را از خود نشان داده است. کشور پهناور ایران نیز به دلیل داشتن گذشته درخشان در زمینه دانش گیاهان دارویی، شرایط اقلیمی و اکولوژیک متنوع و وجود تنوع گونه‌ای و ژنتیکی فراوان گیاهی از شرایط بسیار مطلوبی در زمینه توسعه دانش گیاهان دارویی و تولید داروهای گیاهی در جهان برخوردار است (عبدالمالکی[6] و همکاران، 2011).

استفاده از تركیبات طبیعی در كنترل آفات و بیماری‌های گیاهی، یكی از راهكارهای كاهش مخاطرات زیست محیطی است. دراین راستا، پژوهش‌گران زیادی در سال‌های اخیر به مطالعه اثرات ضدباكتریایی، ضدقارچی و حشره­كشی اسانس‌ها و عصاره‌های گیاهی پرداخته‌اند (علام[7] و همکاران، 2007).

گیاهان معمولا توانایی دفاع از خود را با تولید انواع متابولیت‌های ثانویه شامل آلکالوئید‌ها، ترپنوئیدها، استروئیدها و دیگر ترکیبات آروماتیک که احتمالا برای دشمنان آنها نا مطلوب و یا حتی سمی‌اند را به‌دست آورده‌اند (لیو[8] و همکاران، 2001).

گیاهان بالغ بر هزار متابولیت ثانویه طبیعی با وزن مولکولی پائین تولید می‌کنند (دیکسون[9]، 2001). شناخت و بررسی این متابولیت‌ها می‌تواند كمك مؤثری به كنترل آفات و امراض بنماید (ازلان[10] و همکاران، 2003).

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که برخی از این ترکیبات می‌تواند برای کنترل عوامل بیماری‌زای گیاهی و یا حداقل به عنوان مدلی برای ساخت ترکیبات آفت­کش‌های جدید مورد استفاده قرار گیرند (رسولی[11] و میرمصطفی، 2002).

مطالعه در زمینه وظایف این تركیبات در گیاهان، یک موضوع جذاب و مهم برای بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی شده است و نقش­های اكولوژیكی تعدادی از این تركیبات مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است، با مطالعاتی كه تاكنون صورت گرفته است، به نظر می‌رسد كه متابولیت‌های ثانویه، به عنوان موادی طبیعی، نقش های اكولوژیكی مهمی در واكنش‌های دفاعی گیاهان دارند. بسیاری از متابولیت‌ها در دفاع گیاه در مقابل آفات و امراض مؤثر می‌باشند (کاون[12]، 1999).

اسانس‌ها عصاره‌های گیاهی دارای تركیباتی با فعالیت‌های زیستی متفاوت هستند (رودریگویز[13] و همکاران، 2005).

در سال‌های اخیر شرکت‌های تجاری از نتایج یافته‌های پژوهشی در مورد خواص آفت­کشی اسانس‌های گیاهی استفاده نموده و ترکیبات آفت­کشی را به بازار عرضه نموده ­اند (لیو و همکاران، 2001).

استفاده از پتانسیل بالقوه مواد بیولوژیکی با اثرات ضدباکتریایی، ضدقارچی و حشره­کشی مورد توجه محققین زیادی قرار گرفته است (مویما[14] و همکاران، 2004).

تا کنون فعالیت ضد میكروبی و حشره­كشی اسانس و عصاره چندین گونه گیاه به خوبی شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته­اند، این روش مطالعه در مورد تركیبات طبیعی كه ممكن است منجر به كشف عوامل موثر در كنترل عوامل بیماری­زای گیاهی (باكتری­ها و قارچ­ها) شود، از اهمیت بسیار برخوردار است. اسانس ­های گیاهی گروهی از مواد موثره موجود در گیاهان هستند که خاصیت محافظت کنندگی بسیاری از آنها در برابر قارچ­ها، باکتری­ ها، ویروس­ها و انگل­ها از دیرباز شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است. در سال­های اخیر به دلیل افزایش علاقه به مواد طبیعی و بالا رفتن سطح آگاهی مردم محققین با جدیت بیشتری به مسئله استفاده از اسانس ­ها و عصاره­ها پرداختند (عبدالملکی و همکاران، 1389).

قارچ Macrophomina phaseolina (Tassi) Goidanich بیمارگر تعداد زیادی از گونه­ های وحشی و زراعی در نواحی گرمسیری جهان می­باشد و عامل بیماری پوسیدگی زغالی، بلایت برگی، بلایت ساقه و مرگ گیاهچه است. قارچ عامل بیماری اولین بار در سال 1901 توسط تسائی به نام Macrophomina phaseolina معروف گردید. سپس دانشمندان دیگر بر اساس خصوصیات مرفولوژیکی نام­های متفاوتی را برای آن در نظر گرفتند معتبرترین نام انتخاب شده برای این قارچ Macrophomina phaseolina می­باشد که توسط گویدانیچ در سال 1974 انتخاب شد (بلانکولوپز[15] و جیمنزدیاز، 1983).

تاکنون از روش‌های مختلفی به منظور کنترل بیولوژیک قارچ ماکروفومینا فازالینا (Macrophomina phaseolina) استفاده شده است. یکی از موثرترین روش‌ها، استفاده از عصاره‌های گیاهان مختلف در کنترل این قارچ بوده است.

این مطالعه با هدف ارزیابی اثرات ضد قارچی چهار اسانس گیاهی شامل (رزماری، نعناع فلفلی، رازیانه اکالیپتوس) و همچنین اثر بازدارندگی نانو سیلور برقارچ ماکروفومینا انجام گرفت.

 بسیاری از مواد موثره گیاهان دارای جنبه دفاعی مستقیم یا غیرمستقیم هستند. با این حال تأثیر آسیب‌های مکانیکی و شیمیایی مثل زخم‌ها، آلودگی‌های ناشی از حیوانات شکارگر و علف­کش‌ها برعملکرد و اجزای متابولیت‌های ثانوی کمتر بررسی شده است. در شرایط طبیعی گیاهان متابولیت‌های خاصی تولید می‌کنند و زمانی که تحت تأثیر یک آسیب شیمیایی یا مکانیکی قرار گیرند تولید متابولیکی گیاه تغییر می‌کند و ممکن است ترکیبات جدیدی تولید کنند که نقش محافظتی در برابر آسیب وارده داشته باشند و به عنوان یک تولید القاء شده بررسی می­ شود. در Pinus pinaster مطالعات نشان داده است که بعد از زخم­زنی عملکرد اسانس گیاه 5/2 برابر افزایش می‌یابد. ضمن اینکه مایه­کوبی با میسیلیوم به افزایش 60 برابری عملکرد اسانس منتهی می‌شود. علاوه بر این افزودن میسیلیوم تغییرات معنی‌داری در درصد اجزای اصلی اسانس ایجاد می‌کند. بررسی تأثیر علف­کش‌ها بر نمو کرک‌ها و تولید کآزولن در بومادران نشان داده است که چندین نوع علف­کش نمو غده­های ترشحی کرک را به تأخیر انداخته و کرک‌هایی با تعداد سلول‌های 2 تا 3 برابر حالت طبیعی ایجاد می‌کنند. تولید آمازولن نیز مخصوصاً زمانی که 2-4-D، دی کامبا و تریازین استفاده شد کاهش یافت (فیگوئریدو و همكاران، 2008).

 

 

حمله پاتوژن­ها و آفات باعث ضعیف شدن گیاه می‌شود و بیومس را در واحد سطح کاهش می‌دهد. برای مثال قارچ خاکزی Verticilium dahlias عامل محدود کننده کشت نعناع فلفلی در آمریکا است. برای مقابله با آفات و بیماری­های مختلف، گیاهان تولید ترپنوئیدها و ترکیبات فرار که نقش دفاعی در برابر این عوامل دارند را بالا می­برند تا در برابر استرس ناشی از آن‌ ها مقاومت کنند، اما تولید اسانس در واحد سطح به علت کاهش رشد گیاه كم می‌شود. بررسی‌ها در گیاه Agastache anethiodora نشان داد که ویروس موزائیک خیار باعث کاهش عملکرد اسانس شد و مقدار نسبی اجزای اسانس را تغییر داد (فیگوئریدو و همكاران، 2008).

2-1 قارچ ماکروفومینا

قارچ M. phaseolina معمولا بر روی سیستم آوندی ریشه­ها و میانگره­های تحتانی تاثیر می­گذارد و نقل و انتقال مواد غذایی و آب را به سمت قسمت ­های فوقانی گیاه مختل می­سازد. این قارچ گیاهان را در تمام مراحل رشدی آلوده می­ کند. تحت شرایط مزرعه­ای قارچ عامل بیماری در طی مراحل ابتدایی رشد در گیاه گسترش می­یابد اما علائم بیماری تا زمان بلوغ ظاهر نمی­ شود. شرایط آب و هوایی نظیر دما و رطوبت یک نقش مهمی را در فعالیت و تکثیر M. phaseolina ایفا می­ کند و این نیازهای اپیدمیولوژی می ­تواند در جهت حمله به میزبان و توسعه علائم بارز نقش داشته باشد، اگر چه دامنه نیازهای دمایی و رطوبت نسبی به نوع ایزوله­ها، شرایط آب و هوایی منطقه و ارقام میزبان بستگی دارد (راجکومار[17] و ماهالینگ، 2007 ؛ ادموند[18]، 1964).

چنانچه رطوبت کم و دمای بالا غالب باشد قارچ ماکروفومینا در سراسر مراحل آلودگی گیاهچه سریعا میزبان را مورد حمله قرار داده و در بین 24 تا 48 ساعت در میزبان گسترش می­یابد (راجکومار و ماهالینگ، 2007 ؛ ادموند، 1964).

آلودگی اولیه بیماری در مرحله گیاهچه اتفاق می­افتد ولی معمولا تا زمان گلدهی به صورت پنهان باقی می­ماند (اسمیت[19] و کراویل، 1997).

علائم بارز در اواسط تابستان و در دماهای بالای 24 تا 30 درجه سانتیگراد و رطوبت پایین خاک ظاهر می­شوند. بخش­های هیپوکوتیل گیاهچه­های آلوده ممکن است در هنگام طویل شدن تغییر رنگ دهد و به رنگ قهوه­ای مایل به قرمز در می ­آید (اسمیت و کراویل، 1993).

خسارت قارچ ماکروفومینا به صورت تشکیل گیاهچه­های نامرغوب، مرگ گیاهچه از نوع Pre-emergence و Post-emergence و کاهش باروری گیاهان مسن­تر می­باشد. اگر آلودگی از طریق ریشه صورت می­گیرد در سطح و بالای خاک تغییر رنگ مشاهده می­ شود. قسمتی که دچار تغییر رنگ شده به رنگ قهوه­ای تیره تا سیاه در می ­آید و گیاهچه­های آلوده به ویژه در شرایط گرم و خشک ممکن است از بین بروند. در هوای خنک و مرطوب گیاهچه­های آلوده زنده می­مانند، ولی در طی مراحل زایشی حامل آلودگی پنهان هستند. علائم بیماری ممکن است مجددا در هوای گرم و خشک و یا تحت تاثیر علف­کش­ها ظاهر گردد. در گیاهان مسن­تر، حالت پوسیدگی زغالی بعد از اواسط فصل ظاهر می­ شود. چنانچه آلودگی در اوایل رشد گیاه اتفاق بیافتد، ابتدا گیاهان آلوده برگ­های کوچکتر از برگ­های طبیعی تولید کرده که استحکام خود را سریع از دست می­دهند. در مرحله پیشرفته­تر، برگ­ها به رنگ زرد در آمده و پژمرده می­شوند، اما متصل باقی می­مانند گاهی لکه­های سطحی ساقه از سطح خاک به سمت بالا امتداد می­یابد (اسمیت و کراویل، 1993).

پس از گل­دهی یک تغییر رنگ خاکستری روشن یا نقره­ای در بافت اپیدرمی یا زیر اپیدرمی، در ریشه­ اصلی و قسمت ­های پایینی ساقه ظاهر می­ شود. میکرواسکلروت­های سیاه رنگ قسمت ­های بیرونی بافت ساقه و بافت آوندی ساقه را احاطه می­ کنند و ممکن است مسیرجریان آب را مسدود کنند این میکرواسکلروت­ها ممکن است به اندازه­ای زیاد باشند که در بافت زیر اپیدرم رنگ خاکستری شبیه حالتی که پودر زغال روی آنها پاشیده شده باشد، ایجاد می­ کنند. ساقه ترک می­خورد، پوک و توخالی می­ شود و مغز ساقه از بین می­رود. طبق­های آلوده کج و بدشکل می­شوند و در طبق­های آلوده گل­های مرکزی عقیم می­شوند (ورمس[20] و همکاران، 2011).

در آلودگی­های بذری، بذرهای آلوده ممکن است فاقد علائم باشد یا دارای لکه­های سیاه نامشخص به همراه تغییر شکل روی پوسته بذر باشد. گیاهچه­های حاصل از بذرهای آلوده می­توانند همراه با علائم یا بدون علائم، آلوده شوند. گیاهچه­های آلوده از رشد باز می­مانند و تحت تاثیر مرگ گیاهچه قرار می­گیرد (سینکلر[21] و بکمن، 1993).

علائم عمده روی گیاهان آلوده به صورت کوتولگی (Stunting)، زردی و کلروز، پیری زودرس، از بین رفتن گیاهان قبل از موعود، پژمردگی و انسداد و از بین رفتن سیستم آوندی می­باشد (ابوی[22] و پاستور، 1990).

علائم تیپیک بیماری به صورت زخم­های طویل سیاه یا خاکستری، خسارت برگ قبل از موعود و در نهایت کاهش کمیت و کیفیت بذر می­باشد (کلود[23] و روپ، 1999).

2-2- طیف میزبانی

قارچ M. phaseolina دارای طیف میزبانی بسیار وسیع است، به طوری که بیش از 500 گونه متعلق به 75 خانواده گیاهی را مورد حمله قرار می­دهد. بیشترین گیاهان میزبان در خانواده Poaceae، Brassicaceae، Solanaceae، Leguminosae، Composite قرار دارند (پورکایاستا[24] و همکاران، 2006).

از میان گیاهان مهم دانه روغنی، صنعتی، حبوبات و علوفه­ای که به عنوان میزبان­های این قارچ به شمار می­آیند می­آیند می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

آفتابگردان (Helianthus annuus)، سویا (Glycine max)، گلرنگ (Carthamus tinctorius)، کنجد (Sesamum indicum)، ذرت (Zea mays)، بادام زمینی (Arachis hypogea)، پنبه (Gossypium hirsutum)، چغندرقند (Beta vulgaris)، نخود ایرانی (Cicer arietinum)، لوبیا (Phaseolus vulgaris)، باقلا (Vicia faba)، لوبیای سفید (Phaseolus lunatus)، سورگوم (Sorghom bicolor)، شبدر (Trifolium pretense)، یونجه (Medicago sativus)، گندم (Triticum aevtivum) (میهالی[25]، 1992).

از درختانی که به عنوان میزبان­های این قارچ گزارش شده ­اند شامل گونه­ های مرکبات (Citrus spp)، گونه­ های کاج (Pinus spp)، گونه­ های آلو (Prunus spp)، کاج سیاه (Larix gmelinii) و زیتون (Olea europea) می­باشد. در ایران قارچ عامل بیماری علاوه بر آفتابگردان روی سویا، کنجد، ذرت، کیوی، بامیه، خربزه، طالبی، خیار، گوجه فرنگی، بادمجان، بقولات و زیتون گزارش شده است (مهدی­زاده و همکاران، 1388).

از بین گیاهان سبزی و صیفی و جالیز که به عنوان میزبان­های این قارچ گزارش شده ­اند، می­توان بادمجان (Solanum melongena)، گوجه فرنگی (Lycopersicum esculentum)، سیب زمینی (Solanum tubersum)، سیب زمینی شیرین (Impomoea batatas)، فلفل (Capsicum annum)، کلم (Brassica oleracea)، کاهو (Lactuca sativa)، هویج (Dacus corvata)، خربزه (Cucumis melo)، خیار (Cucumis sativus)، توت فرنگی (Fragaris sp)، گل جعفری، مارچوبه، هندوانه، طالبی، شلغم و تربچه را نام برد (میهالی، 1992).

2-3- مکانیزم آلودگی و بیماری­زایی

قارچ M. phaseolina به وسیله مکانیزم اعمال فشار و لوله تندش یا به وسیله تخریب و انحلال دیواره سلولی از طریق ترشح توکسین­ها یا آنزیم­ها به درون بافت نفوذ می­یابد (ویلر، 1975).

قارچ عامل بیماری یک تعدادی از فیتوتوکسین­ها مانند آسپرلین[26] (Asperlin)، ایزواسپرلین[27]، فومالاکتون[28]، فازئولینیک اسید[29]، فومنون[30]و فازئولینون را تولید می­ کنند (دهار[31] و همکاران، 1982 ؛ باتاچاریا[32] و همکاران، 1992).

فازئولینون دارای اهمیت زیادی می­باشد و ظهور علائم بیماری را در گیاه تحریک می­ کند (باتاچاریا و همکاران، 1992).

نقش مستقیم توکسین­ها در تحریک بیماری­زایی به وسیله M. phaseolina توسط کن بررسی شده بود (چان[33]، 1969).

تخریب دیواره سلولی به وسیله M. phaseolina ناشی از آنزیم­ های پلیگالاکتوروناز و سلولاز می­باشد. قارچ M. phaseolina می ­تواند تا بیش از 5-10 میکرون به درون 

عنوان                                                                                                                   صفحه

چکیده……………………………………………………………………………………………………………………….. 1

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………. 2

الف) بیان موضوع تحقیق …………………………………………………………… 2

ب) پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………………………………… 3

ج) اهمیّت و انگیزه انتخاب موضوع تحقیق ……………………………………………………………………… 3

د) سوال‌ها و فرضیه‌های تحقیق ……………………………………………………………………… 3

ه) اهداف تحقیق……………………………………………………………………………….. 4

و) روش تحقیق ………………………………………………………………………………………. 5

ز) تقسیم‌بندی مطالب………………………………………………………… 5

فصل اول کلیات…………………………………………………………. 6

مبحث اوّل: مفاهیم، شاخه‌ها، مبانی و منابع مسئولیّت‌مدنی …………………………. 6

گفتاراوّل: معنی و مفهوم مسئولیّت‌مدنی…………………………………………………. 6

بند اوّل) معنی و تعریف مسئولیّت……………………………………………………….. 7

بند دوّم) اهمیّت مسئولیّت‌مدنی…………………………………………………………. 8

بندسوم) هدف مسئولیّت‌مدنی……………………………………………. 8

بندچهارم) انواع مسئولیّت ………………………………………………………………. 10

الف) مسئولیّت اخلاقی……………………………………………………………………… 10

ب) مسئولیّت کیفری …………………………………………………………………………… 10

ج) مسئولیّت اداری………………………………………………………… 11

د) مسئولیّت‌مدنی……………………………………………………………………… 12

1) انواع مسئولیّت‌مدنی ………………………………………………………………………….. 12

1-1) مسئولیّت قراردادی ………………………………………………………………………. 12

1-2) مسئولیّت قهری ……………………………………………………………………… 13

2) تفاوت مسئولیّت قهری و قراردادی…………………………………………………. 13

گفتار دوم: مبانی نظری مسئولیّت‌مدنی ……………………………………………… 14

بنداوّل) نظریّه تقصبر ……………………………………………………………….. 14

الف) تشخیص تقصیر…………………………………………………… 15

ب) انواع تقصیر……………………………………………………………….. 15

ج) تحوّل مفهوم تقصیر ………………………………………………………. 16

بنددوّم) نظریّه خطر(مسئولیّت بدون تقصیر)……………………………………………. 17

بند سوم) نظریّه مختلط……………………………………………………………… 17

بند چهارم) نظریّه تضمین حق ………………………………………….. 18

گفتارسوم: منابع مسئولیّت‌مدنی در حقوق ایران………………………………. 18

بند اوّل) قانون اساسی …………………………………………….. 19

بنددوّم) قانون كار…………………………………………………………… 19

بند سوم) قانون مجازات اسلامی ……………………………………………………… 19

بند چهارم) قانون مدنی …………………………………………………………….. 20

بند پنجم) قانون مسئولیّت‌مدنی……………………………………. 21

گفتارچهارم: صور تحققّ مسئولیّت‌مدنی…………………… 22

بند اوّل) مسئولیّت‌مدنی ناشی از اشیای تحت مالکیت و تصرف شخص…………………… 22

بنددوّم) مسئولیّت‌مدنی ناشی از فعل غیر…………………………………………. 25

بند سوم) اقسام مسئولیّت‌مدنی ناشی از عمل غیر …………………………. 26

الف) مسئولیّت‌مدنی آموزگار به عنوان سرپرست دانش‌آموزان …………………….. 26

ب) مسئولیّت‌مدنی والدین نسبت به فرزندان خود ………………………………… 26

بندچهارم) اثر فعل زیان دیده بر مسئولیّت‌مدنی عامل زیان …………….. 26

مبحث دوّم) مفاهیم، مبانی، منابع و ارکان مسئولیّت‌مدنی دولت………… 30

گفتاراوّل: مسئولیّت‌مدنی دولت ………………………………………………. 30

بنداوّل) مفهوم لغوی و اصطلاحی دولت………………………………. 31

بند دوّم) ماهیت دولت در مسئولیّت‌مدنی ………………………………………. 32

بندسوم) اهمیّت وقلمرو مسئولیّت‌مدنی دولت …………………………………………. 33

بندچهارم) ضرورت مسئولیّت دولت …………………………………………. 33

گفتاردوّم: مبانی نظری مسئولیّت‌مدنی دولت …………………………. 34

 

 

بنداوّل)مبانی فقهی مسئولیّت‌مدنی دولت……………………………………….. 34

بند دوّم) نظریّه مسئولیّت‌مدنی دولت مبتنی بر تقصیر……………………….. 35

الف) نظریّه مسئولیّت مستقیم دولت………………………………………………. 35

ب) نظریّه مسئولیّت غیر مستقیم دولت……………………………………… 36

1) تقصیر مقام عمومی یا مستخدم دولت ………………………….. 36

2) تقصیر دولت ……………………………………………………………………….. 40

بند سوم) مسئولیّت‌مدنی بدون تقصیردولت………………………………… 42

الف) مفهوم مسئولیّت بدون تقصیر…………………………………………………… 43

ب) تعریف مسئولیّت بدون تقصیردولت…………………………………. 43

ج) مصادیق قانونی مسئولیّت ‏ بدون تقصیر در نظام حقوقی ایران…………………………….. 43

بند چهارم) اصول حاکم بر مسئولیّت بدون تقصیر دولت…………………………………….. 44

الف) اصل قانونی بودن……………………………………………………….. 44

ب) اصل مسئولیّت…………………………………………………………………. 45

گفتارسوم) ارکان مسئولیّت‌مدنی …………………………………………….. 45

بنداول) وجودضرر…………………………………………………….. 46

بند دوم) شرایط ضرر قابل مطالبه ………………………………………… 46

بندسوم) فعل زیان بار……………………………………………………… 49

گفتارچهارم: ضرروت وجود رابطه سببیت…………………………….. 49

بنداوّل) اجتماع سبب وشرط …………………………………………….. 50

بنددوّم) اجتماع سبب ومباشر…………………………………………………… 50

بند سوم) نظریّه اجتماع اسباب ……………………………………………… 50

الف) نظریّه‌ی برابری‌اسباب………………………………………….. 51

ب) نظریّه سبب مقدم در تأثیر………………………………………………. 52

ج) نظریّه سبب مستقیم و نزدیک ………………………………………. 52

د) نظریّه سبب مناسب و متعارف …………………………………………… 53

بندچهارم) دخالت عوامل خارجی …………………………………………….. 54

الف) قوه قاهره وحادثه ناگهانی …………………………………………. 54

ب) دخالت شخص ثالث …………………………………………………. 55

خلاصه فصل اول……………………………………………………………………….. 55

فصل دوّم: فعالیّت‌های آموزشی دانش‌آموزی و مسئولیّت‌مدنی اشخاص ………………………. 57

مبحث اوّل: تعریف، اهداف، عوامل وانواع فعالیّت‌های آموزشی ……………………. 57

گفتاراوّل: مفهوم فعالیّت‌های آموزشی در مدارس ……………………………………… 57

بند اوّل) آموزش وپرورش و نظام تعلیم وتربیّت………………………… 58

بند دوّم) اهمیّت آموزش و پرورش ………………………………………………… 60

بندسوم) اهداف آموزش و پرورش………………………………………………….. 60

بند چهارم) نظام آموزش و پرورش و قوانین آن…………………………………………….. 61

گفتار دوّم) اهداف و انواع فعالیّت‌های آموزشی دانش‌آموزان………………….. 62

بند اوّل) دانش‌آموز و اهداف آموزشی در مدارس……………………………………. 62

بند دوّم) انواع فعالیّت‌های آموزشی دانش‌آموزان ……………………………………… 63

بند سوم) دوره‌های آموزشی در مدارس……………………………………………….. 64

بند چهارم) اداره محیط‌های آموزشی و پرورشی ………………………………… 64

گفتار سوم) اوّلیای آموزشی…………………………………… 65

بند اوّل) مدیریت اداره آموزش وپرورش………………………………… 65

بند دوّم) معاون آموزش و پرورش ………………………………………….. 65

بند سوم) مدیر و معاون مدرسه …………………………………………………. 65

بند چهارم) معلم و مربی ……………………………………………………………. 65

گفتارچهارم) فضا‌های آموزشی و انواع آن………………………………………….. 67

بند اوّل) مدرسه و انواع آن ……………………………………………………… 67

بند دوّم) فضای کارگاه ……………………………………………………………… 68

بندسوم) فضای آزمایشگاه……………………………………………. 69

بند چهارم) فضای ورزشی و تفریحی …………………………………………………….. 69

مبحث دوّم: مسئولیّت‌مدنی اشخاص در برابر فعالیّت دانش‌آموزان …………………….. 70

گفتار اوّل: مسئولیّت مقامات اداری در آموزش و پرورش ………………………. 71

بنداوّل) مسئولین اداری آموزش و پرورش در وزارت ………………………… 71

بنددوّم) مسئولین اداری آموزش و پرورش در ادارات کل ……………………. 71

بندسوم) مسئولین اداری آموزش و پرورش در مدیریت‌ها …………………………….. 71

بندچهارم) اولیای آموزشی ومسئولیّت‌های شغلی آنان……………………………………. 72

گفتار دوّم: مسئولیّت معلمان …………………………………………………………… 74

بند اوّل) مسئولیّت عمومی معلمین …………………………………………………………… 74

بنددوّم) مسئولیّت شغلی معلمان در کلاس درس ………………………………………. 75

بندسوم) مسئولیّت شغلی معلمان فنی……………………………………… 75

بندچهارم) مسئولیّت‌مدنی مسئولان مدارس در فعالیّت‌های ورزشی……………… 76

گفتارسوم) مسئولیّت سرپرست یا محافظ صغیر و مجنون (مادّه 7 قانون مسئولیّت‌مدنی)……. ..80

بند اوّل) تعریف قیود مقرر در مادّه 7 ق.م.م……………………………………………. 80

بند دوّم) ماهیت و مبنای مسئولیّت سرپرست محافظ صغیر و مجنون و شرایط تحققّ آن…………………………………. 83

بندسوم) مسئولیّت‌مدنی والدین و اوّلیای آموزشی در برابر اعمال زیان‌بار دانش‌آموز………………………………………. 86

بندچهارم) ضمانت اجرای پیش‌بینی شده در مادّه 7 قانون مسئولیّت مدنی و مادّه 1216 قانون مدنی………………… 87

گفتارچهارم) مسئولیّت‌مدنی دولت در برابر دانش‌آموزان ………………………….. 88

بند اوّل) ماهیت مسئولیّت دولت در برابر دانش‌آموزان………………………………. 88

بند دوم) مسئولیّت وزارت، ادارات کل و مدیریت‌های تابعه آموزش و پرورش …………………………………………….. 89

بندسوم) مسئولیّت اداره کل نوسازی و تجهیز مدارس………………………………… 89

بند چهارم) مسئولیّت آموزش و پرورش به نمایندگی از دولت……………………….. 89

خلاصه فصل دوم…………………………………………………………………………… 90

فصل سوم: حوادث دانش‌آموزی، ایمنی و جبران خسارت……………………………. 92

مبحث اوّل: حوادث و عوامل حادثه‌زا…………………………………. 92

گفتار اوّل: مفهوم حادثه …………………………………………………………………. 93

بند اوّل) تعریف حادثه ……………………………………………………………… 93

بند دوّم) انواع حادثه…………………………………………………….. 93

بند سوم)حوادث مدرسه‌ای………………………………………………………………. 94

بندچهارم) نحوه وقوع حوادث مدرسه‌ای………………………………………………. 94

گفتار دوّم) علل و مصادیق حوادث طبیعی در محیط‌های آموزشی ……………………………… 95

بند اوّل) حادثه ناشی از عوامل انسانی ………………………………………………….. 95

بنددوّم) صدمه ناشی از عوامل محیطی(شرایط ناایمن)………………………………….. 95

بند سوم) حوادث ناشی از تجهیزات ………………………………………………… 96

بندچهارم) اثر حوادث در دانش‌آموزان امروزی ………………………………………… 96

گفتار سوم) وقایع ناگوار در مدارس ………………………………………………… 96

بند اوّل)بررسی وقایع در مدارس …………………………………………………….. 96

بند دوّم)پیامدهای وقایع ناگوار……………………………………………….. 97

بند سوم) نمونه‌هایی از وقایع دانش‌آموزی ……………………………………………… 98

بند چهارم) راه‌های پیشگیری ………………………………………….. 98

گفتارچهارم) ایمنی در مدارس ……………………………………………. 99

بند اوّل) ایمنی و ضرورت ایمن‌سازی مدارس ………………………………………. 99

بنددوّم) اهمیّت و ضرورت ایمن‌سازی مدارس………………………………….. 99

بندسوم) ویژگی‌های مدارس امن ……………………………….. 100

بندچهارم) راه‌های افزایش ضریب ایمنی مدارس………………………………………………………………..101

مبحث دوّم: اثر مسئولیّت‌مدنی……………………………………. 101

گفتاراوّل: جبران خسارت وارده …………………………………………………… 102

بند اوّل) مفهوم خسارت …………………………………………………………. 102

بند دوّم) انواع خسارت…………………………………………………………………….. 102

بند سوم) خسارات غیر قابل جبران …………………………….. 107

بندچهارم) ناکامی مسئولیّت‌مدنی درجبران خسارت زیان دیدگان …………………………………… 108

گفتار دوّم) شیوه‌های جبران خسارت…………………………………………………………….. 108

بند اول) جبران عینی………………………………………………………………………………… 109

بنددوّم) جبران خسارت از طریق دادن معادل…………………………………….. 110

بند سوم) ارزیابی خسارت و نوسان آن…………………………………………………………….. 112

بند چهارم) وسایل تأمین جبران خسارت…………………………………………………. 114

گفتار سوم) راه‌های تضمین جبران خسارت……………………………………… 115

بند اوّل) تعربف بیمه و انواع آن………………………………………………. 115

بند دوّم) بیمه مسئولیّت ………………………………………………………….. 116

الف)مفهوم بیمه مسئولیّت………………………………………………………. 116

ب)انواع بیمه مسئولیّت……………………………………………………………………… 116

بند سوم) بیمه حوادث ……………………………………………………………………. 117

الف) تعریف بیمه حوادث ………………………………………………………………. 117

ب) مفهوم حادثه در بیمه مسئولیّت …………………………………………….. 117

ج) بیمه حوادث تحصیلی ………………………………………………………………… 117

بند چهارم) صندوق تأمین خسارت از زیان دیده …………………………….. 118

گفتارچهارم) دعوی مسئولیّت‌مدنی ……………………………………………………….. 118

بند اوّل) طرفین دعوای مسئولیّت‌مدنی ………………………………………………… 119

بند دوّم) خواسته دعوی و مراجع صلاحیتدار برای دعوی خسارت آموزشی ………………………….. 120

بند سوم) ماهیت حکم دادگاه در دعوی مسئولیّت‌مدنی …………………………………………………………………..120

بند چهارم) بررسی آرای محاکم در دعوی مسئولیّت‌مدنی ………………….. 121

خلاصه فصل سوم ……………………………………………………………………………. 126

نتیجه……………………………………………………………………………………………… 128

پیشنهادات………………………………………………………………… 132

منابع……………………………………………………………………………………………………… 134

چکیده انگلیسی………………………………………………………… 140

  چکیده:

این مطالعه با هدف شناسایی«مسئولیّت حقوقی دولت در جبران خسارت وارده به دانش‌آموزان» تنظیم شد و تلاش گردید تا به این سوال پاسخ داده شود که با استناد به قوانین موجود در نظام حقوقی ایران، ضمن ملاحظه مسئولیّت شخصی دانش‌آموزان، والدین آنان و مسئولیّت اولیای آموزشی و با توجّه به گستردگی روز افزون حوادث و گسترش مفهوم«مسئولیّت‌مدنی»، مسئولیّت حقوقی دولت در جبران خسارت وارده به دانش‌آموزان چگونه است؟ تحقیق از نوع توصیفی بوده وروش به کار رفته در جهت جمع‌ آوری داده‌ها«فیش» می‌باشد. در تحصیل داده‌ها از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. از مهم‌ترین یافته‌های این مطالعه می‌توان گفت، هرچند مسئولیّت مدنی در نظام‌های مختلف حقوقی رویكردهای متفاوتی وجود دارد، مسئولیّت مبتنی بر عدم تقصیر نظام جدیدی است که وارد عرصه‌ی حقوقی کشورها شده است. باعنایت به عمده‌ترین هدف مسئولیّت‌مدنی که تحقق جبران کامل خسارت می‌باشد؛ یک تئوری واحد نمی‌تواند در همه موارد مبنای مسئولیّت‌مدنی قرار گیرد. اگرچه در برخی از قوانین حقوق ایران، می‌توان ملاك قانونی پذیرش مسئولیّت مدنی دولت در اَعمال خود را یافت. از آنجایی که مسئولیّت‌مدنی دولت دارای مبنای واحدی نیست؛ با گرایش به نظریه‌های عمومی مسئولیّت و اتکا به اصل مسئولیّت‌پذیری دولت‌ها و به طور عموم اصل جبران کامل خسارت، اقتضا دارد، هر جایی که رابطه تبعیت بین اشخاص وجود داشته باشد، تابع به دلیل ارتکاب فعل زیان‌بار مسئول شناخته شود و متبوع نیز به دلیل اقتدار، کنترل و نظارتی که بر تابع دارد باید مسئول تلقی شود. زیرا تاوان داشتن اقتدار بر دیگری داشتن مسئولیّت ناشی از اعمال وی می‌باشد و دولت به نمایندگی از طرف مردم خسارت را جبران می‌کند. آن چه موجبات مسئولیّت و پرداخت خسارت وارده به دانش‌آموزان توسط دولت را فراهم می کند، تدابیر و دوراندیشی‌هایی است که دولت بابد در جهت تأمین نظم آموزش عمومی، مراقبت و نگهداری از دانش‌آموزان و حفظ سلامت آنان انجام می‌داده است. لذا دولت در برابر حوادث دانش‌آموزی مسئول می‌باشد.

واژگان کلیدی:

مسئولیّت‌مدنی، حوادث دانش‌آموزی، دولت، جبران خسارت.

مقدمه

الف) بیان موضوع تحقیق

اتّفاقاتی که برای دانش‌آموزان حادث می‌شود، علی رغم مراقبت‌های لازم، به علت تعدد عوامل و تنوع متغیّرها، نبود صراحت قانونی، تشتّت نظریات لحاظ شده در برخی از آرا صادره از محاکم در خصوص شناسایی مسئول یا مسئولین و انتساب مسئولیّت و مسئول جبران خسارت از جهاتی عاری از ابهام نمی‌باشد.

چون دغدغه بروز حادثه، خاطر اولیای آموزشی را مشغول می‌سازد، در این تحقیق، نظر بر این است که مبانی مسئولیّت شخصی دانش‌آموزان، والدین آنان، مسئولیّت اولیای آموزشی و مسئولیّت‌مدنی دولت تعیین گردد. جنبه‌های مختلف بروزحوادث، عوامل مؤثر در ورود خسارت و در نهایت تحصیل نقش هر یک شناسایی شود. اگرچه هرکس مسئول اعمال خود بوده و دانش‌آموزان نیز از این قاعده مستثنی نیستند؛ امّا چنان چه دانش‌‌آموزی در راستای فعالیّت‌های آموزشی دچار حادثه گردد و یا سبب خسارت به خود یا دیگری شود؛ نسبت به«یدضمانی»اولیای مدرسه نیز مؤثر واقع می‌شود. مسئولیّت والدین نیز نسبت به فرزندان خود چهره‌ای متمایز از دیگر اشخاص دارد؛ از آنجایی که ماهیت مسئولیّت‌مدنی در نظام‌های مختلف همواره در حال تحوّل بوده است؛ در این رهگذر، «مسئولیّت‌مدنی دولت» نیز از جریان تحولات متأثر گشته است و با اتّکا به اصل مسئولیّت‌پذیری دولت‌ها،«دولت» نیز به عنوان متبوع، در برخی از مواقع در برابر«حوادث آموزشی» مسئول پاسخ‌گویی و جبران خسارت می‌باشد. هرچند به تصریح ماده 11ق.م.م در مواردی که بروز حوادث به نبود، کمبود، نواقص وسایل آموزشی، ورزشی و امکانات دولتی مربوط می‌شود و چنان چه خسارتی بر دانش‌آموزان وارد گردد؛ دولت مسئول به‌شمار مى‌رود. در غیر این صورت مسئولیّتی متوجّه دولت نخواهد بود؛اما باعنایت به «مسئولیّت‌مدنی دولت» با نگاه حقوق عمومی، صرف‌نظر از حقوق و تکالیف دولت، شخصیت حقوقی دولت نه فقط در مقام«تصدی» بلکه به عنوان«حاکمیت» ایجاب مى‌کند که دانش‌آموزان را در مقابل حوادث مورد حمایت قرار دهد و از عهده‌ی جبران زیان وارده برآید. صرف‌نظر از نظریاتی همچون:«عدم مسئولیّت دولت»، «اصل حاکمیت مطلق دولت»، «نظریه سنتی تقصیر» با بازخوانی نظریات و بهره‌گیری از اندیشه‌های حقوقی جدید و بررسی چرایی مسئولیّت و اصل مسئولیّت‌پذیری دولت‌ها، باید پذیرفت که «دولت»، یعنی دولت پاسخگو.

لذا باتوجّه به مراتب در این تحقیق تلاش می‌گردد تا به این سوال پاسخ داده شود که با استناد به قوانین و تئوری‌های ارائه شده؛ علت مسئولیّت حقوقی دولت در جبران خسارت وارده به دانش‌آموزان چه می‌باشد.

 ب) پیشینه تحقیق

درباره«مسئولیّت‌مدنی» مباحث زیادی مطرح شده است؛ امّا در خصوص«مسئولیّت‌مدنی دولت» در جبران خسارت وارده به دانش‌آموزان در فعالیّت‌های آموزشی، با عنایت به حدود مطالعات انجام شده به نظر می‌رسد؛ کمتر به این بحث اختصاص یافته است. هرچند مقالاتی تحت عناوین«مسئولیّت بدون تقصیر دولت»، «طرح مسئولیّت‌مدنی آموزگار ناشی از عمل دانش‌آموز» منتشر شده است؛ اما در خصوص چهره مدنی مسئولیّت دولت که وسیله‌ای برای حمایت از دانش‌آموزان در مقابل حوادث می‌باشد؛ به ندرت تحقیق و پژوهش انجام شده است. امید است که بابررسی«مسئولیّت حقوقی دولت» در قبال حوادث آموزشی در خصوص انتساب بیشتر مسئولیّت به دولت با نگاهی نو مدنظر قرار گیرد.

ج)اهمیّت و انگیزه انتخاب موضوع تحقیق

بنا به ضرورت توجّه به حقوق شهروندان و این که دانش‌آموزان نیز بخشی از شهروندان می‌باشند و سرمایه‌های انسانی گران‌قیمتی هستند که سرنوشت آینده جامعه به دست آنان رقم خواهد خورد و قسمتی از عمر خود را در فضاهای آموزشی سپری می‌کنند و امکان بروز حادثه و ورود خسارت جانی و مالی برای آنان در آن فضاها وجود دارد. چه این که در موارد پیش آمده، خسارت وارده به آنان آن طور که باید جبران نشد و یا در بعضی موارد در شناسایی مسئول یا مسئولین و مسئول جبران خسارت نارسایی‌هایی باعث دغدغه اولیای آموزشی گشته که نیاز به تحقیق و بررسی همه جانبه احساس گردید و به نوعی انگیزه اصلی برای انجام این تحقیق محسوب می‌شود که در صورت انجام مطالعه و شناسایی وظایف و مسئولیّت‌های دولت در جبران خسارت وارده به دانش‌آموزی و ارائه آن به مسئولین ذیربط می‌توان انتظار داشت که به میزان زیادی از حوادث دانش‌آموزی که ناشی از جهل مسئولین نسبت به وظایف خود در قبال دانش‌آموزان می‌باشد جلوگیری گردد.انرژی به کار رفته مربوط به دعاوی مطروح درمحاکم، هزینه های دادرسی، اشغال وقت محاکم، هزینه‌های درمان، آثار تلخ وقایع ناگوار بر روح و روان زیان‌دیده، خانواده مصدوم و اجتماع و آثار مفید پیش‌گیری از وقایع قابل پیش‌بینی و پیشگیری و رفع خطر و در نهایت تأمین نیازهای عمومی دانش‌آموزان و جبران خسارت دست آوردهای این تحقیق می‌باشد.

د) سوال‌ها و فرضیه‌های تحقیق

با عنایت به هدف و سوال اساسی تحقیق، در این مطالعه تلاش بر آن است که به سوالات ذیل پاسخ داده شود.

1) مسئولیّت تأمین، حفظ سلامتی، نگهداری ومراقبت دانش‌آموزان و همچنین پاسخ‌گویی در برابر حوادث در محیط‌های آموزشی با چه اشخاصی می باشد؟

2) با توجّه به اصل کلی كه مقرر می‌دارد؛ هیچ ضرری نباید بدون جبران باقی بماند، آیا هنوزهم با پای بندی به نظریه مسئولیّت‌مدنی مبتنی بر تقصیر و اعمال حاکمیت، دولت ازاین قاعده کلی مذکورمستثنی می باشد؟

3) آیا مسئولیّت دولت در برابر دانش‌آموزان در محیط‌های آموزشی دولتی فقط محدود به نقص وسایل اداری (قلمرو ماده 11 ق.م.) خلاصه می‌شود؟

در برابر پرسش‌های ایجاد شده فرضیه‌های زیر مطرح می‌گردد.

1)به نظر می‌رسد با توجّه به قوانین مسئولیّت‌مدنی از جمله ماده 7 ق.م.م هرچند نگهداری و مراقبت از دانش‌آموزان در محیط‌های آموزشی با اولیای آموزشی می‌باشد و والدین آنان نیز در مقابل فرزندان مسئول هستند. حق و تکلیف«دولت» و «ملت» نسبت به یکدیگر رابطه‌ای غیرقابل تفکیک است و مهم‌ترین حقوق اجتماعی، قوانینی است که تنظیم روابط میان دولت و مردم را هدف قرار می‌دهد لذا مسئولیّت تأمین نیازهای دانش‌آموزان ودرصورت وقوع حادثه و ورود خسارت مسئولیّت جبران با دولت است.

2) به نظر می‌رسد شخصیت حقوقی و اعتباری دولت و تفاوت منشأ و ماهیت قدرت دولت و حدود اختیارات آن نه تنها رافع «مسئولت مدنی دولت” نمی‌‌باشد؛ بلکه به عنوان «دولت رفاه»انتظار می رود که پاسخگو باشد.

3) به نظر می‌رسد پذیرش«اصل مسئولیّت‌پذیری دولت‌ها» ایجاب می‌کند که در حقوق متقابل دولت و مردم در بخش آموزش عمومی و ارائه خدمات آموزشی، فرض بر آن است كه مصالح آموزشی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و نوع «مسئولیّت‌مدنی دولت» در ارتباط با اَعمال خود و كاركنانش درشرایطی ، «فرض بر تقصیر» و در شرایط مورد نظر این مطالعه در برابرحوادث آموزشی «فرض بر مسئولیّت» باشد.

ه)اهداف تحقیق

هدف کلی:

الف- شناسایی علل بروز حوادث در فعالیّت‌های آموزشی

ب- تعیین مسئولیّت حقوقی دولت در جبران خسارت وارده به دانش‌آموزان با کیفیّت مطلوب‌تر

هدف فرعی:

الف- تبیین امکانات و نوع کاربری فضاهای آموزشی اعم از محیط مدرسه، کلاس درس، خوابگاه، زمین و سالن ورزشی، اردوگاه که در آن مسئولیّت‌مدنی اشخاص(اولیای آموزشی و دولت) تحقق می‌یابد.

ب- تعیین نوع حوادث و عواملی که در وقوع حوداث مدخلیت دارند و تعیین مسئول پرداخت خسارت

ج- ضرورت محدودسازی مصونیت حاکمیت و توسعه مسئولیّت‌مدنی دولت

د- تعیین محل پرداخت خسارت در صورت توجّه مسئولیّت به مدرسه یا دولت

ر- تعیین نوع مسئولیّت دولت و اولیای دانش‌آموزی از جنبه لزوم وجود یا عدم وجود تقصیر و مفهوم تقصیر دولت در رابطه با مسئله مطروح.

 و) روش تحقیق

روش تدوین این تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی می‌باشد. در انجام آن بر استفاده و مطالعه از منابع کتابخانه‌ای سعی گردید. در تحقیق کتابخانه‌ای محقق متناسب با اهداف و سوالات خود اقدام به جمع‌ آوری داده‌ها از منابع مرتبط با موضوع می کند و پس از تجزیه و تحلیل آن نسبت به سوالات و فرضیه‌های تحقیق تصمیم مناسب را اتخاذ می‌کند. هرچند به منظور بهره‌مندی از موضع رویه قضایی تلاش در جهت بررسی برخی از آرای محاکم عمومی نیز صورت گرفت.

 ز) تقسیم‌بندی مطالب

با توجّه موضوع و عنوان تحقیق، ابتدا توضیحاتی درباره‌ی«مسئولیّت‌مدنی» و «مسئولیّت‌مدنی دولت» ارائه می‌گردد. سپس مسائل مربوط به فعالیّت دانش‌آموزان در فضاهای آموزشی و اتّفاقاتی که برای آنان حادث می‌شود، پرداخته می‌شود. مطالب این تحقیق در سه فصل ارائه خواهد شد. فصل اول که کلیاتی در باره«مسئولیّت‌مدنی» است در دو مبحث بیان می‌شود. در مبحث اوّل به مفاهیم، شاخه‌ها، مبانی و منابع مسئولیّت‌مدنی و در مبحث دوم به مسئولیّت‌مدنی دولت پرداخته می‌شود. فصل دوم نیز در دو مبحث ارائه می‌شود؛ در مبحث اول مسئولیّت‌مدنی اشخاص در برابر فعالیّت دانش‌آموزان و در مبحث دوم فعالیّت‌های آموزشی دانش‌آموزی و مسئولیّت‌مدنی اشخاص مورد بررسی قرار می‌گیرد. مطالب فصل سوم در دو مبحث ارائه می‌شود. در مبحث اوّل حوادث و عوامل حادثه‌زا و در مبحث دوّم به اثر مسئولیّت‌مدنی بررسی مسئولیّت اشخاص در جبران خسارت وارده و نحوه‌ی جبران خسارت، پرداخته می‌شود و در پایان نتیجه و پیشنهادات ارائه خواهد شد.

فصل اول

سوالات تحقیق                                                                                                                             5

فرضیات                                                                                                                                                 5

اهداف تحقیق                                                                                                                               6

بررسی پیشینه و سابقه موضوع                                                                                                          7

روش تحقیق                                                                                                                                9

بخش اول : مفاهیم و مبادی بحث                                                                                                                                    10

فصل یکم : مفاهیم و تعاریف                                                                                               11

مبحث یکم: مفاهیم جنین و زوجین نابارور                                                                  11

مبحث دوم: تعاریف اصطلاحات تخصصی                                                                  11

فصل دوم :تاریخچه باروری مصنوعی                                                                                     16

فصل سوم : روش های تلقیح مصنوعی، درمان نازائی و اشکال مختلف استفاده از رحم جایگزین             19

مبحث اول : تلقیح مصنوعی                                                                                                 19

گفتار اول: تلقیح مصنوعی هومولگ                                                                19

گفتار دوم: تلقیح مصنوعی هترولوگ                                                                         19        

مبحث دوم : روش های پیشرفته در درمان نازائی                                                              19

مبحث سوم : اشکال مختلف استفاده از رحم جایگزین                                                    21

گفتار اول: جانشینی در بارداری                                                                   22

گفتار دوم: جانشینی سنتی رحم                                                                    23

گفتار سوم: جانشینی با بهره گرفتن از تخمک یا جنین اهدایی                                                24        

بند اول: مادرجانشین با بهره گرفتن از تخمک اهدایی                                  25

بند دوم: مادر جانشین با بهره گرفتن از جنین اهدایی                                   25

بخش دوم : نسب و ارث                                                                                                                                                     26

فصل اول : نسب                                                                                                                                                                   26

مبحث اول : مفهوم و ماهیت نسب                                                                                          26

مبحث دوم : شرایط تحقق نسب مشروع                                                                                  29

مبحث سوم : وضعیت نسب طفل متولد از رحم جایگزین                                                             31

گفتار اول: پدر کودک حاصل از اهدای جنین (نسب پدری)                                             32

بند اول : نسب پدری                                                                                  32

بند دوم: اثبات نسب پدری                                                                          33

الف: امارۀ فراش                                                                           34

ب: سایرادله                                                                                 35

بند سوم: نسب پدری در حالت استفاده از رحم جایگزین (حالت جانشینی در بارداری)37

الف: حالت تجرد مادر جانشین در هنگام تولد طفل                              37

ب: حالت تأهل مادرجانشین درهنگام تولدطفل                                    40

گفتار دوم : مادر كودك ناشی از اهدای جنین (نسب مادری)                                            42

بند یکم :نظر اول – ملاك انتساب فرزند به مادر زاییدن است                                42

بند دوم : نظر دوم – مادر واقعی، مادر صاحب تخمك است                                 43

بند سوم – نظر سوم: مادر واقعی، هم صاحب تخمك و هم صاحب رحم می باشد      45

فصل دوم : توارث                                                                                                       48

مبحث اول : وضعیت حقوقی طفل ناشی از لقاح بعد از فوت زوج یا زوجین                                     49

مبحث دوم : توارث در حالت جایگزینی رحمی                                                                       56

بند اول : بررسی رابطه توارث بین کودک و صاحب اسپرم                                   56

بند دوم: بررسی رابطه توارث بین کودک و صاحب تخمک                                 57

بند سوم: بررسی توارث بین کودک و بانوی صاحب رحم                                    57

مبحث سوم : وضعیت ارث جنین منجمد شده                                                                           59

بخش سوم: حقوق و تکالیف دریافت کنندگان جنین و طفل ناشی از آن                                                                64

فصل اول: محرمانه بودن و رازداری اسرار مربوط به اهدای جنین                                                                        65

مبحث اول : اهدای ناشناخته و دلایل مخالفان افشای راز اهدا به کودک و دیگران                              66

مبحث دوم : اهدای شناخته شده و دلایل موافقان افشای راز اهدا به کودک و دیگران                          70

فصل دوم: حق دسترسی به اطلاعات در حقوق ایران                                                 76

فصل سوم : تکالیف متقابل دریافت کنندگان جنین و طفل حاصل                                                79

مبحث اول :نگهداری و تربیت اطفال                                                                                       79

 

 

گفتار اول: حضانت                                                                                                79

بند اول: تعریف حضانت                                                                             79

بند دوم: ماهیت حضانت                                                                             81

بند سوم: مسئولان حضانت                                                                          83

بند چهارم : مسوولان حضانت طفل ناشی از اهدای جنین                                                84

بند پنجم : حضانت در حالت اهدای جنین                                                   84

گفتار دوم: تربیت طفل ناشی از اهدای جنین                                                                 86

بند اول: دعوی استرداد اهدا کنندگان                                                              88

بند دوم: طرح دعوی انصراف از طرف دریافت کنندگان جنین                              91

مبحث دوم: نفقه                                                                                                                93

گفتار اول : مفهوم و ماهیت نفقه                                                                                93

گفتار دوم : نفقه اقارب در حالت اهدای جنین                                                               94

مبحث سوم: احترام                                                                                                                        95

بخش چهارم: ضوابط فقهی و حقوقی تلقیح مصنوعی          98

فصل اول: انواع تلقیح اسپرم                                     99

مبحث اول : بررسی وضعیت فقهی و حقوقی تلقیح اسپرم شوهر به همسر                                         99

مبحث دوم : بررسی وضعیت فقهی و حقوقی تلقیح اسپرم مرد به رحم زن نامحرم                               102

گفتاریکم : استناد به آیات قرآن                                                                                102

گفتار دوم : استناد به پاره ای از روایات                                                                      104

گفتار سوم : نظریات فقها و علمای حقوق                                                                   107

مبحث سوم : تلقیح تخمک زن به رحم زن نازا                                                                           113

مبحث چهارم : تلقیح اسپرم و تخمک بیگانه در محیط آزمایشگاه و انتقال آن به رحم                          115

مبحث پنجم :ترکیب اسپرم و تخمک زن و شوهر در آزمایشگاه (مادر جانشین )                                116

گفتار اول : نظریه فقها                                                                                            116

گفتار دوم : ارزیابی مفاد آیات مورد استناد                                                                  117

مبحث ششم : تلقیح مصنوعی با بهره گرفتن از اسپرم شوهر مرده در حقوق ایران                                  120

گفتار اول : انجام عمل تلقیح مصنوعی یا انتقال جنین در ایّام عده وفات                             122

گفتار دوم : انجام عمل تلقیح مصنوعی یا انتقال جنین بعد از ایام عده وفات                                    122

فصل دوم : مشروعیت یا عدم مشروعیت استفاده از رحم جایگزین                                123

مبحث اول : حکم جانشینی در بارداری                                                                                   125

گفتار اول: دسترسی به سلول های جنسی                                                                    125

بند اول: نمونه گیری                                                                                  125

الف: نمونه گیری از مردان                                                               125

ب: نمونه گیری از زنان                                                                   126

بند دوم: لمس یا مشاهده اندام های جنسی                                                       127

الف: معیارهای فقهی جواز انجام این کار                                             128

ب: اعتبارمماثل بودن پزشک و بیمار                                                  129

ج: بررسی مسأله در درمان ناباروری                                                   130

گفتار دوم: باروری پزشکی                                                                                      133

گفتار سوم : بارداری برای دیگری                                                                              135

بند اول: حقوق موضوعه داخلی و دیدگاه حقوق دانان                                        135

بند دوم : منابع فقهی و آرای فقها                                                                   146

مبحث دوم : حکم جانشینی سنّتی رحم                                                                                   166

مبحث سوم: حکم جانشینی با بهره گرفتن از تخمک یا جنین اهدایی                                                    167

پیشنهادات                                                                                                                         170

نتیجه گیری                                                                                                           171

منابع                                                                                                                      174

چکیده

یکی از فواید نکاح که در شریعت اسلام به آن تأکید شده است، تولید مثل و بقای نسل است. هر زن و شوهری حق دارد از داشتن فرزند برخوردار شود در پاره ای از موارد در بین گروهی از زوجین بنا به دلایلی ناباروری شیوع دارد و زوجین از طریق شیوه های معمول باروری طبیعی قادر به فرزند دار شدن نیستند و چه بسا زنان و مردانی که برای همیشه از داشتن فرزند محروم می مانند. خواه یا ناخواه ناباروری زوجین مشکلاتی را برای خانواده ها پیش می آورد و در بسیاری از موارد سبب اصلی فروپاشی خانواده ها از هم است. اما جای خوشحالی است که در سال های اخیر در اثر تلاش دانشمندان در حوزه های مختلف پزشکی درصد قابل توجهی از زوجین نابارور از طریق استفاده از شیوه های مختلف کمک باروری (ART) در جایگزینی رحمی می توانند با داشتن فرزند کانون خانواده خود را از فروپاشی نجات دهند.

فرزندی که در نتیجه اهداء و دریافت جنین پا به عرصه گیتی می گذارد همانند هر شخص دیگری از کلیه حقوق مدنی متمع می شود و دارای کلیه حقوق و تکالیفی است که اشخاص در طول زندگی خود از آنها بهره مند می شوند. بنابراین، طفل حاصل از جنین اهدایی حق دسترسی به اطلاعات ژنتیکی و سوابق خانوادگی خود را دارد. همچنین نامبرده می تواند وفق قواعد مسئولیت مدنی، کلیه خسارات وارد بر جسم و روان و حیثیت معنوی خود را از واردکنندگان خسارت مطالبه نماید. با وجود این به اعتقاد برخی از اندیشمندان، طفل حاصل از جنین اهدایی به علت کیفیت خاص و استثنایی تولد آن و احسان اهداءکنندگان و کادر پزشکی آن، از برخی حقوق متصوره برای اشخاص دیگر باید محروم باشد.

برای جنین اهدایی حالت های متفاوتی متصور است ولی چهار حالت آن بارزتر است که باید مورد بررسی قرار گرفته است : 1ـ جنین تشکیل شده از نطفه های والدین قانونی و مشخص می باشد و مادر متقاضی جنین اهدایی ازلحاظ ژنتیکی هیچ ارتباطی با کودک ندارد. 2 ـ جنینی که متشکل ازاسپرم پدرقانونی وتخمک مادر متقاضی جنین اهدایی است و مادراهدا کننده ارتباط ژنتیکی با فرزند ندارد. 3 ـ حالتی که درآن جنین حاصله متشکل از اسپرم پدرقانونی و تخمک زن ثالث می باشد و مادر متقاضی جنین اهدایی ارتباط ژنتیکی با فرزند ندارد. 4 ـ حالتی که جنین اهدایی، حاصل ازاسپرم و تخمک اهدایی از والدین نامشخص است و دررحم مادر متقاضی جنین اهدایی قرار می گیرد.

درحقوق ایران، اهدای جنین ازنوع اول می باشد. جهت روشن ترشدن مسائل مختلف حقوقی که درفروض مختلف ومخصوصاً درمورد طفل حاصل از آن وجود دارد سوالهای بسیار مطرح است که درطول این نوشتار به نوعی پاسخگوی آن بوده ایم.

در این پایان نامه سعی بر آن خواهد شد که نظرات مطروحه در این خصوص را با نگاهی به قوانین موضوعه مورد بررسی قرار گیرد. همچنین حقوق و تکالیف متقابل دریافت کنندگان جنین و طفل حاصل از آن نیز مورد بحث خواهد بود.

کلید واژگان : تلقیح مصنوعی، لقاح، جنین اهدایی، نسب، توارث

مقدمه

یکی از روش های درمان ناباروری و رساندن زوجین نابارور به هدف خود، یعنی همان صاحب فرزند شدن، اهدای جنین می باشد. این روش باعث شده تا مباحث پیچیده فقهی و حقوقی در زمینه­هایی چون، قرارداد میان طرفین، نسب و آثار ناشی از نسب، شرایط اهدا کنندگان و متقاضیان، حفظ رازداری و آیین دادرسی مربوطه به وجود آید .

هرچند که این روش های درمان، پیشرفت­های عدیده ای را در حوزه پزشکی به دنبال داشت اما نتوانست موجب اقناع دانشمندان علوم دیگر شود و موجب بروز مشکلات و پرسشهایی در علوم اخلاقی، جامعه شناختی، روان شناسی و حقوق و فقه گردید که بسیاری از موارد هنوز بی جواب مانده است و نیازمند تحقیقات و تخصص بیشتری می باشد. ولی آنچه مسلم است استفاده از این روشها نیازمند پاسخ به موارد فوق و فراهم شدن بستر فرهنگی – اجتماعی، اعتقادی حاکم بر جامعه است که تا قبل از ابداع این تکنیک ها جایگاهی را به خود اختصاص نداده بود. بطور کلی بحث تولید مثل حساسیت و محدودیتهای قانونی و شرعی و اجتماعی خاصی را در فتاوا و فرهنگ اسلامی دارد. این تحولات و پیشرفتها به ویژه در باروری با دخالت عامل بیگانه، دیدگاه های مختلف اخلاقی، شرعی و قانونی را در رد یا پذیرش آن فراهم آورده و در این ارتباط نقش مذهب به عنوان عاملی تعیین کننده در مباحث مربوط به حقوق تولید مثل مورد توجه قرار گرفته است. این فناوری با سرعت عجیبی به پیش می رود. در این رابطه فتاوا و قوانین و محدودیتهای اخلاقی، نیاز به اظهار نظر و تدوین دارد و باید برای این امر تحقیق و تلاش بسیاری نمود که به کارگیری این روشها مغایرت با موازین شرعی و اصول حقوقی نباشد و نیز پاسخگوی مسائل اجتماعی و روان شناختی نیز باشد.

فرزندی که در نتیجه اهداء و دریافت جنین پا به عرصه گیتی می گذارد همانند هر شخص دیگری از کلیه حقوق مدنی متمتع می شود و دارای کلیه حقوق و تکالیفی است که اشخاص در طول زندگی خود از آنها بهره مند می شوند. بنابراین، طفل حاصل از جنین اهدایی حق دسترسی به اطلاعات ژنتیکی و سوابق خانوادگی خود را دارد.

همچنین درخصوص حفظ اسرار در این مورد به آنجا رسیدیم که کلیه مشخصات طرفین و نیز چنین ثبت و ضبط شود و تحت شرایطی باید کسانی که در این امر دخیل هستند از آن گاه گردند تا در صورت بروز مشکلات برای رفع آن اقدام نمایند.

نسب­ناشی از اهدای جنین از مباحث مهم این تحقیق است و با توجه به آیات و روایات و همچنین نظرات فقهی و حقوقی نتیجه این شد که پدر و مادر واقعی طفل همان پدر و مادر ژنتیکی یعنی صاحبان­اسپرم و تخمک می­باشند.از آنجا که نسب طفل ناشی از اهدای­جنین مشروع بوده، آثار نسب مشروع از جمله: نگهداری و تربیت­طفل، ولایت­قهری، نفقه و رابطه­توارث مطابق با قواعد و مقررات­حقوقی کشورمان خواهد بود.

مسائل مطرح شده در این تحقیق با استناد به منابع مهم فقهی مانند آیات و روایات و استفاده از نظریات علمای فقه و حقوق می باشد و به نظر نگارنده ، تحقیق و پژوهش در زمینه های جدید حقوقی از جمله موضوع مورد بحث ما هرچه بیشتر انجام شود ما را در ارائه پاسخی واحد و بدون شبهه در این زمینه یاری خواهد نمود.

این پایان نامه در سه بخش تنظیم شده است. در بخش اول به بیان مفاهیم و مبادی بحث پرداخته شده و تعریف، تاریخچه باروری مصنوعی و روش های تلقیح مصنوعی، درمان نازائی و اشکال مختلف استفاده از رحم جایگزین آورده شده است . در بخش دوم در دو فصل نسب، توارث بحث شده است و در بخش آخر نیز حقوق و تکالیف دریافت کنندگان جنین و طفل ناشی از آن بحث شده است . و در آخر نتیجه گیری، پیشنهادات و منابع آورده شده است.

سوالات تحقیق

سوال اصلی

آیا حقوق و تکالیف جنین حاصل از لقاح مصنوعی با فرزند طبیعی تفاوت دارد یا خیر ؟ وجوه اشتراک وافتراق این کودکان چیست؟

سوالات فرعی

1. وضعیت نفقه کودکان متولد از تلقیح مصنوعی به چه صورت خواهد بود؟            
2. وضعیت نسب کودکان متولد از تلقیح مصنوعی به چه صورت خواهد بود؟    
3. وضعیت ارث کودکان متولد از تلقیح مصنوعی به چه صورت خواهد بود؟  
4. حفظ و نگهداری اطلاعات مربوط به جنین اهدایی لزوماً به چه منظور و تا چه مرحله ای می باشد ؟
5. آثار حقوقی نسب ناشی از اهدا جنین، مانند نگهداری و تربیت طفل، حرمت نکاح، ولایت قهری طفل، نفقه وارث چگونه خواهد بود ؟

فرضیات

فرضیه اصلی

وظایف و تکالیف اهداء گیرنده جنین و طفل متولد شده از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام ، نظیر وظایف و تکالیف اولاد و پدر است.

فرضیات فرعی

1- پدر طبق ماده 1199 ق.م تکلیف به دادن نفقه فرزند خود می باشد و از این رو، تفاوتی بین فرزند و جنین وجود ندارد. بدین ترتیب می توان گفت: در حالت استفاده از رحم جایگزین مادر جانشین به علّت حمل جنین فراکاشته والدین حکمی، مستحق نفقه از جانب ایشان خواهد بود.

2- در این مورد اختلاف نظرهای وجود دارد که بعضی طفل را متعلق به صاحبان نطفه و بعضی طفل را متعلق به صاحب رحم میدانند.

3- مساله ارث کودکانی که از طریق تلقیح مصنوعی متولد میشوند تابع ثبوت نسب میان طفل و صاحبان اسپرم و تخمک ویا رحم است.چنانچه رابطه نسبی میان طفل و صاحب اسپرم از یک سو و صاحب تخمک یا رحم یا هر دو(بنا به اختلاف مبانی در مساله نسب مادری) از سوی دیگر به رسمیت شناخته شود”توارث میان انها نیز بر قرار میشود و بر عکس هر گاه رابطه نسبی میان کودک و والدین ژنتیکی او بر قرار نباشد توارث میان انها نیز منتفی خواهد بود.

4 ـ حفظ و نگهداری اطلاعات مربوط به جنین اهدایی به خاطر حفظ اسرار و آبروی اشخاص اهدا کننده واهدا گیرنده و نیز طفل حاصل از اهدای جنین می باشد.

5 ـ وظایف و تکالیف زوجین اهدا گیرنده ی جنین و طفل متولد شده ازلحاظ نگهداری، تربیت، نفقه و احترام نظیر وظایف و تکالیف اولاد با پدر و مادر است . ولی به نظر می رسد از لحاظ ارث و ولایت قهری به والدین ژنتیکی منتسب است .

اهداف تحقیق

هدف اصلی

هدف از تحقیق بر طرف کردن شک و شبهات موجود در مورد حقوق و تکالیف دریافت کنندگان جنین و طفل حاصل از آن می باشد.

اهداف فرعی

1) با تبیین و تشریح مفاهیم به کار گرفته شده از طریق تطبیق و مقایسه در حقوق ایران و سایرکشورها می­توان به این­نکته پی برد که قانونگزار تاچه میزان در بحث حمایت از کودکان بدون­سرپرست­موفق بوده است.

2) نقد و بررسی قواعد مربوط به حقوق و تکالیف دریافت کنندگان جنین و طفل حاصل از آن و ارائه پیشنهاداتی برای ارائه راهکارهایی در مورد ارتقاء سطح قوانین.

3) بررسی حقوق و تکالیف دریافت کنندگان جنین و طفل حاصل از آن در ایران و بیان وجوه اشتراک و افتراق آن در حقوق ایران و سایر کشورها.

4) فراهم نمودن امکان دستیابی برای محققان و دانشجویان به منابع خارجی موضوع تحقیق.

بررسی پیشینه و سابقه موضوع

با توجه به نوظهور بودن مسأله جایگزینی رحمی و اهمیت این موضوع در جامعه اسلامی تاکنون در بین حقوق دانان ایرانی مقالات متعددی از اساتید صاحب نظر در این رشته به تحریر درآمده است که در پاره ای ازآنها به بررسی جایگزینی رحمی که همان بارداری برای دیگری است، به واکاری مسایل ومعضلات مطروحه در جایگزینی رحمی، حکم استفاده از ر وش های مختلف بارداری جانشینی، حقوق ایجاد شده، تکالیف وتعهدات زوجین ناباروز و بانوی صاحب رحم نسبت به جنین و… به اختصار پرداخته شده است و در پاره ای از مقالات تنها به بررسی یک بعد از ابعاد جایگزینی رحمی پرداخته شده از طرفی مطالب نیز از انسجام، یکپارچگی و طبقه بندی مطلوبی برخوردار نیستند، منابع و کتب فقهی نیز بیشتر به موضوع باروری مصنوعی اختصاص دارد و موضوع استفاده از شیوه جایگزینی رحمی در آنها مطرح و بررسی نشده است.

به عنوان مثال در:

1- کتاب اهدای گامت و چنین در درمان ناباروری که مقاله­ های جمعی از نویسندگان در این کتاب گردآوری شده است هرچند به بررسی اهدای گامت وجنین در درمان ناباروری از دیدگاه های مختلف فقهی حقوقی، پزشکی، اخلاقی، روان شناسی و جامعه شناختی پرداخته شده اما معایبی در این کتاب به چشم می خورد.

اولاً:مطالب از انسجام و پیوستگی مناسبی برخوردار نمی باشد.

دوماً: در بررسی ابعاد مختلف استفاده از شیوه اهدای گامت و جنین به زوجین نابارور در جایگزینی رحمی در این کتاب باز هم اشارات مختصری صورت گرفته که کافی به نظر نمی رسد و در پاره ای از موارد اصلاً از جایگزینی رحمی صحبتی به میان نیامده است.

سوماً: چون این کتاب از گردآوری مجموعه مقالات نویسندگان مختلف تهیه و تدوین شده است. لذا نحوه نگارش هر مطلب و هرمقاله در بیان آراء و بررسی موضوع با قلم های مختلف در خوانندگان کسالت و خستگی در مطالعه مطالب را ایجاد می کند.

چهارم: دراین کتاب احکام وضعی کودکان ناشی از اهدای گامت تنها از یک بعد بررسی شده است که آن بعد مربوط به وراثت می باشد. ابعاد دیگر آثار احکام وضعی کودکان در استفاده از این شیوه چون نفقه، حضانت، نسب، ولایت و… از قلم افتاده است، از طرفی به استفاده از این شیوه در جایگزینی هیچ اشاره ای نشده است.

2-کتاب رحم جایگزین که به قلم باز هم گروهی از مؤلفان نگاشته شده است و ثمره جمع آوری مقاله های محققان مختلف در این کتاب به قلم خودشان است باز هم معایبی به چشم می خورد.

اولاً: در بررسی مقالات فقهی نظرات برخی ازآیات عظام مورد نقد وبررسی قرار گرفته شده بود در حالی که این نیاز احساس می شد نظرات علمای عظام در قالب بیان حکم اصلی، پر سش . پاسخ و … همراه با نقد آراء بزر گواران آورده شود.

ثانباً:با توجه به این که مطالب این کتاب از گردآوری مقالات نویسندگان مختلف جمع آوری شده است به تکراری بودن مطالب توجهی نشده و یک مطلب چندبار تکرار شده است.

کتب فقهی و حقوقی دیگری نیز که حول همین محور نوشته شده اند خالی از این معایب نیستند. در کتب فقهی وحقوقی دیگرچون حقوق مدنی نوشته دکتر ناصر کاتوزیان هرچند مختصرا به موضوع تلقیح مصنوعی اشاره شده، اما از ج ایگزینی رحمی بحثی به میان آورده نشده بود.

در کل در کتب و منابعی که در دسترس این حقیر بود مباحث مربوط به جایگزینی رحمی از پیوستگی خوبی برخوردار نبود و مطالب پراکنده و در پاره ای از موارد موضوع مسأله جایگزینی رحمی را مورد بحث و بررسی قرار داده بودند که خواننده و یا مخاطبان را برآن می داشت که ادامه مطلب را درکتب دیگری جستجو کنند در پاره ای از موارد نیز حکم اصلی مربوط به جایگزینی رحمی در برخی کتب آورد