عنوان    صفحه

چکیده: …………………………………………………………………………………… 1

 فصل اول: مقدمات و کلیات

1-1-بیان مسئله …………………………………………………………………………. 3

1-2-اهداف تحقیق ………………………………………………………………………. 4

1-3-فرضیه های تحقیق…………………………………………………………………. 4

1-4- مفهوم نانوتکنولوژی ……………………………………………………………… 5

1-4-1-کاربردهای نانوتکنولوژی……………………………………………………….. 5

1-4-1-1- تولید مواد و محصولات صنعتی…………………………………………….. 5

1-4-1-2- پزشكی و بدن انسان………………………………………………………….. 6

1-4-1-3- پایداری منابع………………………………………………………………… 6

1-4-1-4- صنایع غذایی…………………………………………………………………. 6

1-5-آنزیم ها……………………………………………………………………………… 8

1-5-1-خصوصیات آنزیم ها…………………………………………………………….. 8

1-5-2- خصوصیات واکنشهای آنزیمی…………………………………………………. 11

1-5-3- پارامترهای موثر بر واکنشهای آنزیمی………………………………………… 14

1-5-3-1- دما……………………………………………………………………………. 14

1-5-3-2-pH ……………………………………………………………………………. 14

1-5-3-3-بازدارنده­ها……………………………………………………………………. 15

1-5-4- سینتیک واکنش آنزیمی…………………………………………………………. 16

1-5-5-عوامل موثر برسرعت و فعالیت آنزیمها ………………………………………. 17

1-5-5-1-اثر غلظت ماده اولیه برسرعت واکنش آنزیمی………………………………. 17

1-5-6- معادله میکائیلیس- منتن………………………………………………………… 18

1-5-7- معادله لینویور- برک …………………………………………………………… 21

1-5-8- آنزیم لیپاز……………………………………………………………………….. 23

1-5-8-1-كاربرد لیپاز…………………………………………………………………… 25

1-5-8-2- سینتیک واکنش لیپاز………………………………………………………… 27

1-5-8-3-روش های اندازه ­گیری فعالیت لیپاز………………………………………….. 28

1-6- تثبیت آنزیم ……………………………………………………………………….. 30

1-6-1- انتخاب پایه و روش مناسب جهت تثبیت آنزیم…………………………………. 31

1-7- کیتین و کیتوسان ………………………………………………………………….. 32

1-7-1- کیتین……………………………………………………………………………. 33

1-7-2- کیتوسان…………………………………………………………………………. 34

1-7-2-1- کاربردهای کیتوسان…………………………………………………………. 35

1-8-تعیین مشخصات نانوذرات کیتوسان ………………………………………………. 38

فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق

 2-1-ی برمطالعات آنزیمی ……………………………………………………….. 41

2-2-ی بر پیشینه آنزیم لیپاز ……………………………………………………… 42

2-3-تاریخچه تولید کیتین و کیتوسان …………………………………………………… 44

2-4-تاریخچه تثبیت آنزیم روی نانو ذرات ……………………………………………… 45

2-5-تحقیقات پیشین در این زمینه ………………………………………………………. 46

 فصل سوم: مواد و روش ها

 3-1- مقدمه ……………………………………………………………………………… 51

3-2-مواد شیمیایی ………………………………………………………………………. 52

3-3-وسائل و دستگاه های مورد نیاز …………………………………………………… 54

3-3-1-ظروف آزمایشگاهی…………………………………………………………….. 54

3-3-2-دستگاه­ها…………………………………………………………………………. 54

3-4-روش­های آزمایشگاهی بکار گرفته شده در پایان نامه …………………………….. 58

3-4-1-سنتز نانو ذرات کیتوسان ……………………………………………………….. 58

3-4-2-تثبیت آنزیم لیپاز به روش اتصال کووالان بر اساس واکنش باز شیف………… 59

3-4-3-تعیین خصوصیات نانو ذره کیتوسان با بهره گرفتن از میکروسکوپ الکترونی روبشی 60

3-4-4-تعیین توزیع اندازه ذرات نانوکیتوسان سنتز شده به روش تفرق نور با بهره گرفتن از زتاسایزر          61

3-4-5-طیف سنجی مادون قرمز(FT-IR) …………………………………………….. 62

3-4-6- اندازه ­گیری پروتئین تام به روش برادفورد……………………………………… 62

3-4-7-اندازه ­گیری مقدار پروتئین (لیپاز) تثبیت شده بر روی نانوذره کیتوسان………… 63

3-4-8-اندازه ­گیری فعالیت آنزیم لیپاز…………………………………………………… 63

3-4-8-1-منحنی استاندارد فعالیت لیپاز…………………………………………………. 64

3-4-8-2-روش اول- اندازه ­گیری فعالیت لیپاز به روش کیت پارس آزمون (کیت تشخیصی کمی Lipase DC) در سرم یا پلاسما به روش فتومتریک………………………………………………………. 66

3-4-8-3-روش دوم- اندازه ­گیری فعالیت لیپاز با بهره گرفتن از سوبسترای پارانیتروفنیل پالمیتات (pNPP)   68

3-4-9- بررسی اثر دما بر فعالیت آنزیم لیپاز در حالت آزاد و تثبیت شده روی نانو کیتوسان       68

3-4-10-بررسی اثر pH بر فعالیت آنزیم لیپاز در حالت آزاد و تثبیت شده روی نانو کیتوسان     69

3-4-11-بررسی پارامتر های سینتیکی آنزیم لیپاز آزاد و تثبیت شده روی نانو ذره کیتوسان        69

فصل چهارم: نتایج

 4-1-مقدمه ………………………………………………………………………………. 71

4-2-تصویر برداری میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) ……………………….. 71

4-3-طیف سنجی مادون قرمز تبدیل فوریه (FT-IR) …………………………………. 72

4-4-توزیع اندازه نانوذرات سنتز شده با بهره گرفتن از زتا سایزر …………………………. 74

4-5-فعالیت لیپاز سودوموناس آزاد و تثبیت شده روی نانوذره کیتوسان ……………….. 75

4-6-بررسی اثر pH بر فعالیت آنزیم لیپاز سودوموناس آزاد و تثبیت شده روی نانوذره کیتوسان 76

4-7-مقایسه درصد فعالیت نسبی آنزیم لیپاز آزاد و تثبیت شده در pH های مختلف …… 77

4-8-بررسی اثر دما بر فعالیت آنزیم لیپاز سودوموناس آزاد و تثبیت شده روی نانو ذره کیتوسان 78

4-9-مقایسه درصد فعالیت نسبی آنزیم لیپاز آزاد و تثبیت شده در دماهای مختلف …….. 79

4-10-پارامترهای سینتیکی آنزیم لیپازسودوموناس آزاد و تثبیت شده روی نانو ذره کیتوسان       80

فصل پنجم: بحث و نتیجه ­گیری

 بحث………………………………………………………………………………………. 83

نتیجه گیری ……………………………………………………………………………… 87

مشکلات وپیشنهادات ……………………………………………………………………. 89

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………… 90

فهرست منابع فارسی…………………………………………………………………….. 91

فهرست منابع غیر فارسی……………………………………………………………….. 92

چکیده انگلیسی…………………………………………………………………………… 100

چکیده:

لیپازها یکی از مهمترین آنزیم­ها در سیستم­های بیولوژیکی در صنایع مختلف است. کاربرد لیپاز آزاد به دلیل نیمه عمر کمتر در صنایع مقرون به صرفه نیست. تثبیت آنزیم روی پایه­ های مختلف باعث افزایش پایداری، استفاده مکرر، سهولت جداسازی محصول، کنترل بیشتر واکنش و هزینه کمتر می­ شود. تثبیت آنزیم غالبا بر روی پایه های متخلخل آلی یا معدنی انجام می­ شود اما در سال­های اخیر از انواع نانوذرات به دلیل سطح تماس بالا در واحد حجم استفاده شد. هدف از این مطالعه سنتز نانوذرات کیتوسان و تثبیت آنزیم لیپاز بطریق کووالان با واسطه گلوتارآلدئید روی نانوذره و مقایسه فعالیت و پارامترهای سینتیکی آنزیم آزاد و تثبیت شده می­باشد. ابتدا نانو ذره کیتوسان در آزمایشگاه سنتز و سپس عملیات تثبیت آنزیم بطریق کووالانسی از طریق واکنش بازشیف انجام شد. و با روش­های میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM)، طیف سنجی مادون قرمز (FT-IR) و زتا سایزر مورد بررسی و تأیید قرار گرفت. در مرحله بعد فعالیت آنزیم لیپاز آزاد و تثبیت شده به دو روش کیت تشخیصی پارس آزمون و روش استاندارد پارانیتروفنیل پالمیتات (pNPP) اندازه ­گیری و پارامترهای سینتیکی Km و Vm تعیین شدند. نتایج میکروسکوپ الکترونی نشان داد که اندازه نانوذرات کیتوسان کمتر از nm100 است و بر اساس نتایج زتاسایزر اندازه ذرات قبل از تثبیت در محدوده nm300-10 و بعد از تثبیت آنزیم در محدوده nm500-20 بود. همچنین طیف FT-IR لیپاز آزاد و تثبیت شده بترتیب دارای پیک جذبی در طول موج cm-1 1645 و cm-1 9/1646 می­باشند که تثبیت لیپاز روی نانوذرات را تأیید نمود. pH بهینه لیپاز آزاد 7 و تثبیت شده، 5/7 بدست آمد. همچنین لیپاز آزاد در دمای °C30 وتثبیت شده در °C 40 بیشترین فعالیت را نشان داد. اگرچه میزان پایداری و نیمه عمر کمتری در مقایسه با آنزیم تثبیت شده داشت.

براساس نتایج مطالعه حاضر می­توان آنزیم لیپاز را بطور کووالان با واسطه گلوتارآلدئید با موفقیت روی نانوذرات کیتوسان تثبیت نمود و آنزیم تثبیت شده دارای فعالیت و خصوصیات سینتیکی مناسبی برای کاربرد در صنایع مختلف است.

کلمات کلیدی:نانوکیتوسان، لیپازسودوموناس، تثبیت، فعالیت آنزیم، خصوصیات سینتیکی

مقدمات و کلیات

1-1-بیان مسئله:

لیپاز آنزیمی است که چربی را به اسید چرب و الکل هیدرولیز می­ کند. لیپاز یک آنزیم همه کاره است که کاربرد های صنعتی بسیاری دارد. اما پایداری لیپاز در محیط های مختلف نظیر آنزیم­ های دیگر بیش از اندازه پایین می­باشد تا امکان استفاده آن را تحت شرایط سخت که برای کاربردهای صنعتی لازم می­باشد، میسرکند. به علاوه لیپاز گران قیمت است و به لحاظ اقتصادی استفاده از لیپاز به فرم آزاد مقرون به صرفه نیست و چون نیمه عمر آنزیم آزاد کمتر است و قابلیت بکارگیری مکرر آن محدودیت دارد لذا از آنزیم تثبیت شده بر روی بسترهای مختلف استفاده می­ کنند. به دلیل قابلیت حل بالای آن در آب نمی­توان از آن مجددا استفاده کرد. بسیاری از تحقیقات استفاده از تکنیک های تثبیت را برای غلبه بر این محدودیت ها مورد بررسی قرار دادند.

برای تثبیت آنزیم لیپاز غالبا از پایه های متخلخل آلی استفاده می­شد اما در سال های اخیر از انواع نانو ذرات به دلیل سطح تماس بالا و حجم بالای منافذ که ورود مولکول­های آنزیم را تسهیل می­ کند استفاده شده است چون فعالیت و قابلیت بکارگیری مکرر و پایداری عملیاتی آن را افزایش می­دهد.

یکی از انواع مناسب حامل های نانو، ذرات کیتوسان می­باشد که یک نوع پلیمر بیولوژیکی است لذا در این تحقیق خصوصیات سینتیکی آنزیم لیپاز آزاد و تثبیت شده برروی نانو ذره کیتوسان بررسی خواهد شد.

1-2-اهداف تحقیق :

این تحقیق در نظر دارد با بکارگیری کیتوسان و تثبیت آنزیم لیپاز قابلیت امکان استفاده مکرر ازاین آنزیم را به وجود آورد لذا مهمترین اهداف تحقیق عبارتند از:

1-مشخص کردن میزان فعالیت آنزیم لیپاز تثبیت شده در مقایسه با آنزیم لیپاز آزاد.

2-استفاده از نانو ذره کیتوسان بعنوان بستر مناسب برای تثبیت آنزیم لیپاز بجای تثبیت آن بر روی پایه های متخلخل آلی که بازده کمتری در مقایسه با حامل های نانو دارند.

3-استفاده مکرر و موثرتر آنزیم لیپاز و نیز کاهش هزینه های انجام فرایند.

1-3- فرضیه های تحقیق:

با توجه به اهداف متصور برای تحقیق حاضر و دستیابی به پاسخ های مناسب برای سوالات مطرح شده فرضیات زیر مورد توجه قرارخواهد گرفت:

1-استفاده از آنزیم لیپاز تثبیت شده بر روی نانوذره کیتوسان خصوصیات سینیتیکی مناسب تری نسبت به آنزیم آزاد دارد.

2-نانو کیتوسان بعنوان یکی از بهترین حامل های آلی برای تثبیت آنزیم به شمار می رود.

1-4- مفهوم نانوتکنولوژی:

نانوتكنولوژی مطالعه ذرات در مقیاس اتمی برای كنترل آنهاست. هدف اصلی اكثر تحقیقات نانوتكنولوژی شكل‌دهی تركیبات جدید یا ایجاد تغییراتی در مواد موجود است. نانوتكنولوژی در الكترونیك، زیست‌شناسی، ژنتیك، هوانوردی و حتی در مطالعات انرژی بكار برده می شود. نانوتکنولوژی به تولید مواد، قطعات و سیستم های مفید با کنترل آنها در مقیاس طولی نانومتر و بهره برداری از خصوصیات و پدیده های جدید حاصله در آن مقیاس گفته می شود [6]. به عبارت دیگر نانو فناوری به تکنولوژی گفته می شود که کلیه فعالیت ها جهت ایجاد ساختاری ظریف در مقیاس نانو برای تغییر در تک تک اتم­ها و مولکول­ها را شامل می­ شود، به طوری که مواد و وسایل جدید با خواص مورد نظر و مطلوب قابل ساختن می­شوند [7]. بدین ترتیب ترکیباتی تولید می­شوند که انتظار می­رود در بازارهای آینده نقش کلیدی بازی کنند. تفاوت اصلی فناوری نانو با فناوری های دیگر در مقیاس مواد و ساختارهایی است که در این فناوری مورد استفاده قرار می­گیرند. البته تنها کوچک بودن اندازه مد نظر نیست، بلکه زمانی که اندازه مواد در این مقیاس قرارمی­گیرد، خصوصیات ذاتی آنها از جمله رنگ، استحکام و … نیز تغییر می­یابد[8].

-4-1-کاربردهای نانو تکنولوژی:

امروزه فناوری نانو به طور شگفت آوری در تمامی علوم وارد شده و نقش تعیین کننده ای در مراحل مختلف تولید ایفا می­ کند که در زیربه طور مختصر به برخی کاربردهای آن اشاره می­ شود:

1-4-1-1- تولید مواد و محصولات صنعتی: نانو تکنولوژی تغییر بنیانی مسیری است که در آینده، موجب ساخت مواد و ابزار­ها خواهد شد. امکان سنتز بلوک های ساختمانی نانو با اندازه و ترکیب به دقت کنترل شده و سپس چیدن آن­ها در ساختار بزرگتر، که دارای خواص منحصر به فرد باشند، انقلابی در مواد و فرایند­های تولید آنها، ایجاد می­ کند. از مزایای نانوساختارها می­توان به سبکتر، قوی­تر و قابل برنامه ­ریزی بودن آنها، کاهش هزینه عمر کاری آنها از طریق کاهش دفعات نقص فنی، ابزار­هایی نوین بر پایه اصول و معماری جدید اشاره کرد ]9[.

1-4-1-2- پزشكی و بدن انسان: رفتار مولكولی در مقیاس نانومتر، سیستم های زنده را اداره می­كند. یعنی مقیاسی که شیمی، فیزیک، زیست­شناسی و شبیه سازی کامپیوتری، همگی به آن سمت در حال گرایش هستند ]10[.

فراتر از سهولت استفاده بهینه از دارو، نانوتکنولوژی می ­تواند فرمولاسیون و مسیر­هایی برای رهایش دارو، تهیه کند، که توان درمانی دارو­ها را افزایش دهد ]11[.

1-4-1-3- پایداری منابع: می­توان به منابعی همچون كشاورزی، آب، انرژی، مواد و محیط زیست پاك اشاره کرد. گستردگی تعاملات بین این فناوری و علوم جانبی آن­ها، از ویژگی­های کاملا بارز این فناوری جدید است. تقسیم ­بندی فناوری نانو در شاخه­ها و رشته­های مختلف بیشتر مربوط به کاربرد محصولات این فناوری در هر رشته می­باشد. در ضمینه مسائل زیست محیطی، غذایی، دارویی نیز استفاده از نانو اجتناب ناپذیر خواهد بود.

1-4-1-4- صنایع غذایی: حوزه های مختلف كاربردی فناوری نانو در غذا و صنایع غذایی را می توان به پنج دسته زیر تقسیم بندی نمود:

الف- بهبود طعم و رنگ: به کمک فناوری نانو توانسته اند در مواد غذایی مختلف خواصی ایجاد کنند که ایجاد احساس طعم و بوی خاص در مصرف کننده می­ کند. مثلا تولید سس کم چربی که مزه چربی می­دهد در حالی که چربی ندارد.

ب- سلامت غذایی: برای اطمینان از سلامت غذایی، پژوهشگران در پروژه­ای از نانو حسگرهای قابل حمل برای یافتن مواد شیمیایی مضر، پاتوژن­ها وسم­ها در مواد غذایی استفاده کرده ­اند، با این کار نیازی به فرستادن نمونه­های مواد غذایی به آزمایشگاه، برای تشخیص سلامت و کیفیت محصول­ها در کشتزار­ها و کشتارگاه­ها نیست. همچنین این پروژه، در حال توسعه به­ کارگیری زیست تراشه­های DNA برای کشف پاتوژن هاست. این روش می ­تواند در تشخیص باکتری های مضر و متفاوت در گوشت یا ماهی ویا قارچ ­های میوه مؤثر باشد.

ج-بسته­بندی: بسته­بندی در واقع اولین ارتباط مشتری با محصول است.بیشترین کاربردی که نانو در صنعت دارد مربوط به بسته­بندی است چراکه:

1: بسته­بندی، محصول را از صدمات فیزیکی و آلودگی­ها حفظ می­ کند.

2:کیفیت ضدمیکروبی و خواص ممانعتی آن، بهداشت بهتر، کنترل بیشتر، ممانعت از بی­رنگی و خسارت کمتر به ساختار آن را باعث می­ شود.

3: استحکام در برابر حرارت. یعنی از فساد و پلاسیدگی میوه­ ها و سبزی­ها در دمای بالا جلوگیری می­ کند.

4: زمان ماندگاری محصولات در بسته­بندی­های نانو از سه یا چهار روز به دو تا سه هفته در شرایط دمای محیط بیرون از یخچال افزایش می­یابد.

د- تولید غذا: در بخش تولید می­توان در صنعت کشاورزی و همچنین در ابداع روش­های جدید برای تولید غذا از این فناوری بهره گرفت مانند: آنتی بیوتیک­ها، ژن­های گوناگون گیاهان، تولید آفت­کش­های بی خطر و کاهش اثرات منفی آفت­کش­های موجود.

و- نگه­داری غذا:

1- ضد­عفونی و ضد میکروب نمودن سطوح: نانو می ­تواند با جابه­جا کردن سطح پوشش مواد، از ورود هرگونه ریزساخته­های زنده یا میکروب به غذا جلوگیری کرده و سبب ضدعفونی شدن سطوح غذاها شود.

2- حفاظت آنتی اکسیدان­ها: با بهره گرفتن از نانو حفره­ها می­توان از خراب شدن مواد بی­ثباتی مثل آنتی اکسیدان­های حساس از جمله ویتامین­های E ،D،A و امگا3 جلوگیری به عمل آورد.

3- دستکاری و کنترل فعالیت آنزیم­ها: نانو حفره­ها می ­تواند در شناسایی و طراحی ساختمان آنزیم­ها و کنترل سوخت و ساز آن­ها با تغییر در ساختار و افزودن ذرات فعال به مواد غذایی استفاده شود.

1-5- آنزیم ها:

زندگی به یک سری واکنش­های شیمیایی وابسته است که بسیاری از این واکنش­ها بسیار کند انجام گرفته و به خودی خود قادر به حفظ حیات نمی­باشند. این واکنش­ها با کاتالیست­هایی به نام آنزیم تسریع می­شوند. توان کاتالیزوری آنزیم­ها، انجام فرایند لازم برای حیات در تمام موجودات از میکرواورگانیسم­ها تا انسان­ها تسهیل می­ کنند. بسیاری از آنزیم­ها پتانسیل کاتالیزوری خود را پس از استخراج از ارگانیسم زنده حفظ می­ کنند و قابل استفاده در فرایندهای صنعتی می­باشند]12[.

 1-5-1- خصوصیات آنزیم­ها:

آنزیم­ها دارای ساختار پروتئینی می­باشند و به عنوان كاتالیزورهای بیولوژیكی برای انجام واكنش­های شیمیایی در مقایسه با كاتالیزورهای غیر بیوشیمیایی مزایائی مثل: ویژه بودن محصول وسوبسترا فعالیت تحت شرایط ملایم واكنش، خارج كردن آسان محصول، ‌كاهش استفاده از مواد شیمیایی سمی، تولید سریع كاتالیزور از منابع قابل تجدید، انرژی اكتیواسیون مطلوب و بازدهی كاتالیزوری مناسب دارند.

آنزیم­ها ترکیباتی هستند که می­توانند سرعت واکنش را تا حدود 107 برابر افزایش دهند. آنزیم مانند یک کاتالیزگر غیرآلی واکنش­ را با پایین آوردن انرژی فعال سازی لازم برای انجام واکنش تسریع می­ کند و بر خلاف آن انرژی فعال سازی را با جایگزین کردن یک سطح انرژی فعال سازی کوچک پایین می­آورد]13[ شکل 1-1.

چکیده                                                                                                         1

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………. 3

1-2 بیان مسئله………………………………………………………………………………………………. 4

1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………… 6

1-4-1 اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………. 7

1-4-2 هدف کاربردی……………………………………………………………………………………… 7

1-5 سوالات و فرضیه ­ها…………………………………………………………………………………… 7

1-6 تعریف نظری متغیرها ……………………………………………………………………………….. 8

1-7 تعریف عملیاتی متغیرها……………………………………………………………………………… 9

فصل دوم: ی بر ادبیات و پیشینه تحقیق

2-1 تعریف…………………………………………………………………………………………………… 10

2-2 همه گیر شناسی……………………………………………………………………………………….. 11

2-3 همایندی با سایر اختلالات………………………………………………………………………….. 11

2-4-1 تشخیص افتراقی …………………………………………………………………………………. 12

2-4-2 تشخیص افتراقی از بیماری­های طبی…………………………………………………………. 14

2-5 علت شناسی…………………………………………………………………………………………… 14

2-5-1عوامل زیستی……………………………………………………………………………………….. 14

2-5-2 عوامل روانشناختی………………………………………………………………………………… 16

2-5-3 عوامل شناختی در وسواس­های فکری……………………………………………………….. 16

2-5-4 نظریه نقص و عوامل شناختی………………………………………………………………….. 19

2-5-5 نظریه شناختی- رفتاری………………………………………………………………………….. 22

2-6 فکر تحریف شده ……………………………………………………………………………………. 25

2-7 عوامل رفتاری…………………………………………………………………………………………. 27

2-8 ماهیت طرحواره­درمانی………………………………………………………………………………. 28

2-8-1 طرحواره…………………………………………………………………………………………….. 29

2-8-2 طرحواره­درمانی،مدل مفهومی…………………………………………………………………… 30

2-8-3 شناخت درمانی تا طرحواره­درمانی……………………………………………………………. 31

2-8-4 تاریخچه سازه طرحواره­ها……………………………………………………………………….. 33

2-9 ریشه تحولی طرحواره­ها…………………………………………………………………………….. 34

2-9-1 تجارب اولیه زندگی……………………………………………………………………………… 34

2-9-2 زیست­شناسی طرحواره­ها……………………………………………………………………….. 36

2-10 حوزه های طرحواره­ها………………………………………………………………………………. 36

2-10-1حوزه اول:بریدگی و طرد……………………………………………………………………….. 37

2-10-2 حوزه دوم:خودگردانی و عملکرد مختل……………………………………………………. 38

2-10-3 حوزه سوم:محدودیت­های مختل……………………………………………………………… 39

2-10-4 حوزه چهارم:دیگرجهت­مندی…………………………………………………………………. 40

2-10-5 حوزه پنجم:گوش به­زنگی بیش ازحد وبازداری…………………………………………… 41

2-11 فنون طرحواره­درمانی………………………………………………………………………………. 42

2-12 دارو درمانی………………………………………………………………………………………….. 44

2-13 رفتار درمانی…………………………………………………………………………………………. 44

2-14 پژوهش­های خارجی……………………………………………………………………………….. 46

2-15 پژوهش­های داخلی………………………………………………………………………………… 46

فصل سوم: روش اجرای تحقیق

3-1 شیوه اجرای تحقیق…………………………………………………………………………………… 49

3-2 جامعه اماری…………………………………………………………………………………………… 49

3-3 روش نمونه گیری ……………………………………………………………………………………… 49

3-4 حجم نمونه…………………………………………………………………………………………….. 49

3-5 روش­ها و ابزار ………………………………………………………………………………………. 50

3-6 روش­های تجزیه و تحلیل داده ­ها…………………………………………………………………. 51

3-7 صورت­بندی جلسات………………………………………………………………………………… 51

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ­ها

4-1 بخش اول:داده ­های توصیفی………………………………………………………………………… 55

4-2 بخش دوم: فرضیه ­های پژوهش……………………………………………………………………. 59

2-4-1 فرضیه اول………………………………………………………………………………………….. 59

2-4-2 فرضیه دوم…………………………………………………………………………………………. 60

2-4-3 فرضیه سوم…………………………………………………………………………………………. 62

2-4-4 فرضیه چهارم………………………………………………………………………………………. 64

2-4-5 فرضیه پنجم………………………………………………………………………………………… 66

2-4-6 فرضیه ششم………………………………………………………………………………………… 66

2-4-7 فرضیه هفتم………………………………………………………………………………………… 67

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1 بحث و نتیجه ­گیری…………………………………………………………………………………… 71

5-2 محدودیت­های پژوهش……………………………………………………………………………… 75

5-3 پیشنهادها……………………………………………………………………………………………….. 76

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………. 77

فهرست منابع فارسی………………………………………………………………………………………. 78

فهرست منابع انگلیسی…………………………………………………………………………………….. 81

پیوست­ها……………………………………………………………………………………………………… 84

چکیده:

امروزه اختلال وسواسی – جبری (OCD) بیماری روانپزشکی شایع و قابل درمان است که به شکل­های مختلف بالینی مانند وسواس شست­وشو، وسواس فکری، وسواس وارسی و نظایر این­ها مشاهده می­ شود. برای درمان این اختلال از شیوه ­های متعددی مثل رفتار­درمانی، شناخت­درمانی و دارو­درمانی استفاده می­ شود. با توجه به اثر مفید طرحواره­درمانی در تخفیف علائم و بیماری­های مختلف مثل اضطراب، اختلالات خوردن و… بر آن شدیم تا اثر این مدل از درمان را در درمان مبتلایان به OCD مورد ارزیابی قرار دهیم.

روش: این پژوهش نیمه تجربی با طرح پیش­آزمون- پس­آزمون در مبتلایان به OCD بدون اختلال همراه دیگر است که تعداد 7 آزمودنی تحت طرحوار­درمانی، 7 آزمودنی دارو­درمانی و 6 آزمودنی تحت رفتار­درمانی قرار گرفتند. به کمک پرسشنامه ­های وسواس مادزلی و مقیاس Dass21 ، میزان وسواس، استرس، اضطراب و افسردگی آزمودنی­ها سنجیده شد. داده ­ها به کمک آزمون­ تحلیل واریانس چند متغییری و روش تحلیل کوواریانس مورد ارزیابی قرار گرفتند.

یافته­ ها: نتایج به ­دست آمده از تجزیه و تحلیل داده ­ها نشان دادند که کاهش نمره­ها در مبتلایان به OCD در متغییر وسواس در طرحواره­درمانی، دارو­درمانی و رفتار­درمانی معنی­دار نمی ­باشد و هر سه به یک میزان اثربخش هستند ولی در متغییرهای استرس، اضطراب و افسردگی در گروه طرحواره­درمانی نمره­ها کاهش معنی­دار نسبت به دارو­درمانی و رفتار­درمانی در پس­آزمون و پبگیری نشان دادند. (05/0 p <)

نتیجه ­گیری: نتایج به­ طور کلی تفاوت معنی­دار بین طرحواره­درمانی، دارو­درمانی و رفتار­درمانی در متغییرهای استرس، اضطراب و افسردگی نشان می­ دهند و این بیانگر آن است که طرحواره­درمانی در کاهش استرس، اضطراب و افسردگی از کارایی لازم برخوردار است.

واژگان کلیدی: اختلال وسواسی – جبری، طرحواره­درمانی، رفتار­درمانی، دارو­درمانی

1-1مقدمه:

آرون تی بک[1](1976-1967) بیش از 30 سال در نظریه خود درباره اختلالات هیجانی، بر عملکرد طرحواره­های شناختی به عنوان اساسی­ترین عامل تأکید کرد. بر اساس این نظریه، طرحواره­ها در ایجاد و تداوم مشکلات روانی و هم­چنین عود دوباره بیماری نقش اساسی بازی می­ کنند.

در سالیان اخیر نظریه­ های شناخت­درمانی به طور خاص و درمان های شناختی – رفتاری در بعد گسترده سرنوشت تازه­ای را برای رواندرمانی رقم زدند. به طوری که در 6 دهه گذشته همواره شاهد تحولات عظیم در نظریه شناختی – رفتاری بودیم که به رشد این نظریه در درون خود و بالندگی رواندرمانی در ابعاد گسترده­تر منجر شده است.

رویکرد طرحواره­درمانی در قالب جنبش سازنده­گرایی[2] می­گنجد که صاحب نظرانی چون لیتویی[3]، شفران[4] در این گروه جای می­گیرند.در جنبش سازنده­گرایی بر نقش عواطف در فرایند تغییر، به کارگیری تکنیک­های تجربی[5]، دلبستگی­های اولیه و رفتارهای بین فردی تأکید می­ شود.

یکی از دلایل روی کار آمدن سازنده­گرایی عدم موفقیت در درمان بسیاری از مشکلات روانشناختی بود که اختلال وسواسی – جبری(OCD)[6]در زمره این مشکلات قرار می گیرد. تاریخچه رواندرمانی حاکی از آن است که درمان OCD کاری سخت و طاقت فرسا بوده است.

اختلال وسواسی جبری بیماری جدی، ناتوان كننده ولی قابل درمان است .این بیماری از دو جزء وسواس[7] و اجبار[8] تشكیل شده است. جزء وسواسی عبارت از افكار[9]، احساس[10]، انگاره­ها یا حس­هاو تصورات ذهنی است كه ناخواسته و به طور مکرر وارد ذهن بیمار می­ شود و جزء اجباری الگوی رفتاری تكرار شونده ویژه ای است كه به طور معمول درپاسخ به فكر یا انگاره وسواسی و برای كاهش اضطراب ناشی از آن انجام می­ شود و حالتی اجباری دارد و مقاومت در برابر انجام آن نیزباعث پیدایش اضطراب می­ شود.

الگوهای رفتاری اجباری متعدد هستند كه شایع ترین آنها عبارتنداز: وسواس شستشو[11] ، وسواس وارسی[12] وسواس شمارش [13]، اما شایع ترین الگوی افكار وسواسی، رسوخ افكار نگران كننده در مورد آلودگی، تردیدهای وسواسی، انگاره های جنسی و پرخاشگرانه است كه، درمجموع، با عنوان فكر وسواسی طبقه ­بندی می­شوند.

اختلال وسواسی – جبری تا قبل از دهه 1970 یک اختلال مقاوم به درمان قلمداد می­شد که نیازمند درمان مادام­العمر بود. وسواس اختلال ناهمگنی است و شیوه ­های درمانی متنوعی را به خود دیده است. با وجود موفقیت­آمیز بودن نسبی این درمان­ها به ویژه درمان شناختی رفتاری، در اکثر افراد تحت درمان نشانه­ هایی از وسواس باقی مانده و یا در دوره پیگیری، علایم عود می­ کنند.

1-2بیان مسئله:

اختلال وسواسی – جبری (OCD) نشانگان عصبی – روانپزشکی پیچیده­ای است که مشخصه اصلی آن افکار ناخواسته، تکراری و مزاحم(افکار وسواسی) و نیز رفتارهای تکراری و آزاردهنده، آئین مند[14](اعمال وسواسی) می­باشد، که بیمار به منظور اجتناب از اضطراب یا خنثی­سازی افکار وسواسی انجام می­دهد.(انجمن روانپزشکی امریکا2000)

وسواس از زمان­های دور مورد توجه بوده و در تاریخ و ادبیات نیز ردپای آن دیده می­ شود. در زمان­های قدیم وسواس به طور کلی مرتبط با مذهب شناخته می­شد و می­پنداشتند مبتلایان به این بیماری بوسیله نیروهای بیرونی تسخیر شده ­اند.(قاسم زاده 1385)

شکسپیر در قرن شانزدهم توصیف جالبی را از وسواس شست­وشو در شخصیت بانو مکبث ارائه می­دهد. این شخصیت در تلاش برای رهایی از احساس گناه به صورت تکراری دستان خود را می­شست،رفتاری که هنوز هم شکل غالب رفتارهای وسواسی است. (کروچمالیک ومنزیس2003)

در سده 20 میلادی و با پیدایش روانشناسی بالینی تعریف غیرآسیب شناختی – غیر مذهبی از وسواس ارائه شد. پیر ژانه (1903) نخستین کسی بود که دیدگاهی روانشناختی درباره روان­نژدی وسواسی – جبری عرضه کرد. او معتقد بود که تمام بیماران وسواسی شخصیتی نابهنجار دارند که با اضطراب، نگرانی بیش از حد، فقدان انرژی، و تردید همراه است. ژانه، درمانی را برای آئین­های وسواسی توصیف کرد که بعدها با آنچه به نام رفتاردرمانی شکل گرفت هماهنگ بود. در همان زمان فروید (1896) نظریه انقلابی خود را درباره تفکر وسواسی ارائه داد. (قاسم زاده 1385)

شیوع اختلال وسواسی – جبری در طول عمر در جمعیت کلی 2 تا 3 درصد تخمین زده شده است. برخی پژوهشگران تخمین زده­اند که بین بیماران سرپایی کلینیک­های روانپزشکی میزان شیوع این اختلال به 10 درصد می­رسد.این ارقام OCDرا پس از فوبی­ها،اختلال وابسته به مواد و افسردگی در رده چهارم شایعترین تشخیص­های روانپزشکی قرار می دهد.(سادوک و سادوک 2007،2:182)

اخیراً در این حوزه پیشرفت­های شایان توجهی صورت گرفته است. شناسایی عوامل فرایندی که بر اثربخشی و رویارویی و جلوگیری از پاسخ تاثیر می­گذارند.(کزاک و کولز 2005)

چندین مطالعه کنترل شده نشان داده­اند درمان شناختی – رفتاری و درمان داروئی موثرتر از سایر درمان­های دیگر برای این اختلال نیست. (فوآ،فرانکلین و موزر 2002)

یک گروه از متخصصان بین المللیOCD (کارگروه شناخت های وسواسی – جبری 1997،2001،2003) حوزه های مربوط به باورهای ناکارآمد مربوط به وسواس­ها و آئین­های رفتاری را شناسایی کردند.درمان­های شناختی که باورهای مربوط به این حوزه را مورد توجه قرار داده­اند نتایج نویدبخشی را بدست آورده­اند. (ویلهلم 2005)

به نظر می­رسد برای درمان اختلالات مزمن و مقاوم در برابر درمان نظیر اختلالات محورI تاکید بر محتوا و فرایند پردازش فکری و کارکردن در سطح افکار خودآیند منفی و باورهای هسته­ای بیماران کافی نباشد و باید طرحواره­های[15] شناختی بیماران بخصوص طرحواره­های شناختی ناسازگار به عنوان پایه­ای­ترین و ابتدائی­ترین سطوح شناختی توجه بیشتری کرد.(بک،فریمن و یانگ1990)

از آنجا که طرحواره ها هسته خودپنداره افراد را شکل می دهند، اگر دارای محتوای ناسازگار باشند افراد را به گستره­ای از کاستی­ها و مشکلات آسیب­پذیر می­ کنندبررسی­های چندی که انجام شده در این زمینه نشان می­ دهند که طرحواره­های ناسازگار اولیه در شکل­ گیری و گسترش بسیاری از مشکلات روانشناختی هم­چون اختلال شخصیت، افسردگی مزمن و اختلالات اضطرابی نقش دارند.(حقیقت منش و همکاران1389)

پژوهش حاضر با در نظر گرفتن اینکه طرحواره­های ناسازگار اولیه می ­تواند هسته اصلی اختلالات محور I قرار بگیرد درصدد است با تعیین این ساختار شناختی در مبتلایان OCD اثربخشی آن را در مقایسه با رفتاردرمانی و دارودرمانی بررسی کند. که این در نوع خود پژوهش جدیدی به شمار می رود.

1-3 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:

بر اساس راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانپزشکی([16] DSM- IV-TR) وانجمن روانپزشکی امریکا[17] و گزارشات سازمان جهانی بهداشت( ([18] WHOوسواس چهارمین اختلال فلج کننده روانی و دهمین شرایطی است که فرد را به سوی معلولیت سوق می­دهد.

اختلالات اضطرابی شایعترین اختلالات روانی در جمعیت عمومی هستند و تقریبا از هر 4 بزرگسال 1 نفر را در ایالات متحده مبتلا می­ کنند.مطالعات انجام شده در ایران نیز این اختلال را شایعترین دسته اختلالات روانپزشکی یافته­اند.

اختلال وسواسی – جبری نیز یکی از اختلالات اضطرابی شدید و ناتوان کننده که از هر 40 بزرگسال 1 نفر (بین 9/0 تا 4/4 درصد از کل جمعیت) را مبتلا می­ کند.

مطالعات انجام شده در ایران نیز شیوعی را در همان حدود جمعیت عمومی بزرگسال یعنی 8/1 درصد برآورد کرده ­اند.بدین ترتیبOCD دو برابر از اختلالات اسکیزوفرنی و اختلالات دوقطبی شایعتر و چهارمین بیماری شایع روانپزشکی است.

با توجه به مسائل مطرح شده به نظر می­رسد که OCD یک مشکل سلامت روانی است که نیاز به درمان موثر دارد. پیشرفت­های بدست آمده در سه دهه اخیر درمان این بیماری را بهبود بخشیده است. در حال حاضر درمان­های انتخابی این اختلال مواجهه و پیشگیری از پاسخ[19] و استفاده از داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین می­باشد و متأسفانه هر دو شیوه درمانی یادشده دارای نارسائی­های جدی هستند.

در سال­های اخیر بسیاری از درمانگران مدل شناختی – رفتاری را آزموده­اند.اما تحقیقات نشان داده­اند که هنوز 50 درصد از بیماران به طور ایده­آل به درمان شناختی – رفتاری پاسخ نمی­ دهند حتی درترکیب با دارودرمانی. در اکثر بیمارانی که به درمان پاسخ می­ دهند بعضی از نشانه­ های اختلال تا حدودی باقی می­ماند.

حمایت­هایی نیز از مدل طرحواره­درمانی در درمان OCD و سایر اختلالات محورI به دست آمده که این مدل را آزموده­اند.(سوکمان و همکاران2003،جاکوبسون و توراکس1991،گودمن و پرایس1992،استکتی و همکاران 1996، راچمن 1998، بک،فریمن و دیویس2004 و…)

با توجه به آسیبی که OCD به افراد و عملکرد آن­ها می­زند و با در نظرگیری تعداد بسیار کم پژوهش­ها در این زمینه بر آن شدیم تا مدل طرحواره­درمانی را بر روی مبتلایان به OCD بررسی کنیم.

1- 4 -1 اهداف تحقیق:

هدف اصلی:

تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی و رفتاردرمانی در کاهش نشانه­ های وسواس در مبتلایان به OCD

اهداف فرعی:

• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­ های استرس در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­ های اضطراب در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­ های افسردگی در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­ های استرس در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­ های اضطراب در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­ های افسردگی در مبتلایان به OCD

1-4-2هدف کاربردی:

هدف این پژوهش استفاده از تکنیک­های طرحواره­درمانی و مقاسیه آن با دو شیوه دارودرمانی و رفتاردرمانی است تا اثر آن را در کاهش نشانه­ های وسواس سنجیده و علاوه بر یافتن شواهد پژوهشی جهت بررسی اهداف پژوهش، به بیماران در جهت رسیدن به یک زندگی سالم تر و بهتر کمک شود.

1-5 سؤالات و فرضیه‏های تحقیق(مطابق با اهداف تحقیق):

1. بین اثربخشی طرحواره­درمانی،دارودرمانی و رفتاردرمانی در کاهش نشانه­ های وسواس در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
2. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­ های اضطراب در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
3. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با دارو درمانی در کاهش نشانه­ های افسردگی در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
4. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­ های استرس در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
5. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­ های اضطراب در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
6. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­ های افسردگی در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
7. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­ های استرس در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.

1-6 تعریف نظری متغیرها:

اختلال وسواسی – جبری: این اختلال با وسواس­ها و اجبارهایی مشخص می­ شود که ایجاد پریشانی کرده و اغلب در عملکرد روزانه تداخل ایجاد می­ کند. (DSM-IV-TR )

اضطراب: احساسی که با یک تجربه ذهنی ناخوشایند و مبهم که با نگرانی در مورد خطرها و اتفاقات ناگوار آینده و نشانه­ های جسمی از جمله سردرد، طپش قلب، تعریق و بی­قراری همراه است. (سادوک و سادوک 2007)

افسردگی: احساس خلق افسرده که با کاهش انرژی و علاقه، احساس گناه، اشکال در تمرکز، بی­اشتهایی و افکار مرگ و خودکشی مشخص است. (کاپلان – سادوک 2007)

استرس: واکنش فیزیولوژیک بدن در مقابل هر تغییر، تهدید و فشار بیرونی یا درونی که تعادل را بر هم زند. (هانس سلیه)

رفتار درمانی: استفاده از فنون و تکنیک­های رفتاری در درمان بیماران

دارو درمانی: استفاده از دارو برای درمان بیماران

طرحواره­درمانی: درمانی نوین و یکپارچه که عمدتاً بر اساس بسط و گسترش مفاهیم و روش­های درمان شناختی – رفتاری کلاسیک بنا شده است. اصول و مبنای مکتب­های شناختی – رفتاری، دلبستگی گشتالتی، روابط شی، سازنده­گرایی و روانکاوی در قالب یک مدل دزمانی و مفهومی تلفیق شده است. (یانگ و همکاران 1999 و 1990)

1-7 تعریف عملیاتی متغیرها:

اختلال وسواسی – جبری: تشخیص افراد مبتلا به OCD توسط روانپزشک یا روانشناس بالینی

اضطراب: نمره­ ای که فرد در زیرمقیاس اضطراب آزمون DASS21 کسب می­ کند.

افسردگی: نمره­ ای که فرد در زیر مقیاس افسردگی آزمون DASS21 کسب می­ کند.

استرس: نمره­ ای که فرد در زیر مقیاس استرس آزمون DASS21 کسب می­ کند.

رفتار درمانی: بیمارانی که تحت درمان رفتاری مبتنی بر اصول رفتاردرمانی توسط روانشناس بالینی قرار گرفته­اند.

دارو درمانی: بیمارانی که تحت درمان دارویی سروتونرژیک (کلومیپرامین، سرترالین، فلوکسیتین،

فلووکسامین، و سیتالوپرام) توسط روانپزشک قرار ­گرفته­اند.

فهرست مطالب عناوین چکیده فارسی  فصل اول: کلیات 1-1 بیان مساله 1-2اهمیت و ضرورت تحقیق 1-3 هدفها 1-3-1 هدف اصلی 1-3-2 هدف جزیی 1-4 فرضیه ها 1-5 تعریف اصطلاحات و مفاهیم 1-5-1 خطر 1-6 – احتمال خطر

1-7- شدت خطر

1-9- مخاطره

1-11- حادثه

1-12- عدم انطباق

1-15- ایمنی

1-16- فرایند ایمنی سیستم

1-17- ریسک

1-19- شناسایی ریسک

1-20- تکنیک­های شناسایی ریسک

1-25- ارزیابی ریسک

1-27- تجزیه و تحلیل ریسک زیست محیطی

1-28- سوابق پژوهشی مرتبط با مسئله  فصل دوم: آشنایی با شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی یاسوج 2-1- موقعیت جغرافیایی و وسعت استان کهگیلویه و بویراحمد 2-2 مشخصات جغرافیایی استان کهگیلویه و بویراحمد 2-3 وضعیت توپوگرافی منطقه 2-4 هیدرولوژی منطقه 2-5 موقعیت جغرافیایی یاسوج 2-6 شرکت ملی پخش فراورده­های نفتی ایران 2-7 معرفی واحد­های شرکت ملی پخش با توجه به چارت سازمانی 2-7-1 واحد مهندسی فرآورده ­های نفتی 2-7-2 اداره کنترل کیفیت و سرویس­های آزمایشگاهی 2-7-3 آزمایشگاه مرکزی 2-7-4 کنترل کیفیت 2-7-5 اداره سرویس­های صنعتی و استاندارد فرآورده 2-7-6 استاندارد و فرایند تولید 2-7-7 سوخت و انرژی

2-7-8 مهندسی فرآورده ­های مناطق

2-8 معرفی شرکت ملی پخش فراورده­های نفتی یاسوج

2-9 معرفی فراورده­های نفتی در مخازن شرکت ملی پخش یاسوج

2-10 وظایف مخازن

2-11 معرفی مخازن شرکت ملی پخش یاسوج  فصل سوم: روش کار 3-1- تشریح روش HAZAN 3-1-1- تکنیک تجزیه و تحلیل خطرات به روش HAZAN 3-1-2- نحوه ارزیابی پتانسیل آسیب رسانی 3-2- تشریح روشFrank & Morgan 3-2-1-تکنیک های تجزیه و تحلیل ریسک به روش فرانک و مورگان(Frank & Morgan) 3-2-2- شاخص ریسک 3-2-3- ریسک نسبی 3-2-4- در صد شاخص ریسک 3-2-5- تعیین کل سرمایه در معرض خطر هر واحد 3-2-6- رده بندی نهایی 3-3- روش کار 3-3- 1- مبنای شناسایی و رتبه بندی جنبه ها در واحد انبار 3-3-2- جامعه، نمونه و روش انتخاب فعالیت های مهم واحد انبار بر اساس طبقه بندی فرایندی 3-3- 3- فرایند شناسایی جنبه های زیست محیطی

3-4- شناسایی جنبه های زیست محیطی در واحد انبار

3-5-طرح جمع آوری داده های تحقیق

3-6-شیوه­ تحلیل داده ها فصل چهارم: نتایج، بحث و نتیجه گیری

4-1 نتایج روش هازان

4-2- تفسیر ریسک­ها

4-3 نتایج روش فرانک مورگان

4-3-5- درصد شاخص ریسک

4-3-6- ریسک کلی

 فصل پنجم: پیشنهادات و منابع 5-1- برنامه مدیریت ریسک

5-2- مدیریت ریسک محیط زیست در واحد انبار، راهکارهای مدیریتی جهت کنترل

5-3- برنامه مدیریت آلودگی هوا در واحد انبار شرکت ملی پخش

5-4- برنامه مدیریت آلودگی آب­های زیرزمینی و سطحی در واحد انبار

5-5- برنامه مدیریت آلودگی خاک در واحد انبار

5-6- کنترل مواد زائد

5-7- ارائه برنامه ­های آموزشی

5-8- منابع 5-9 چکیده انگلیسی

چکیده

ارزیابی ریسک زیست محیطی بررسی خطراتی است که از رویدادهای طبیعی، تکنولوژی، اعمال و روش­ها،   فرایند­ها، تولیدات، عوامل شیمایی، بیولوژیکی، رادیولوژی و فعالیت­های صنعتی حاصل می­ شود و ممکن است اکوسیستم­ها، حیوانات و مردم را تهدید نماید. تحقیق پیش روی در واحد انبار شرکت ملی پخش فرآورده ­های نفتی یاسوج به انجام رسیده است، واحد انبار از جمله واحدهای مهم و با ارزش در بین دیگر واحد ها محسوب می­گردد و با اینکه از تکنولوژی بالایی برخوردار می­باشد باز هم از جنبه­ های مختلف دارای مخاطرات زیست محیطی بالقوه و منحصر به فرد است. بروز نشتی می ­تواند تبعات بسیار مخربی را ایجاد نماید از طرفی هم وجود ترکیباتی مثل     سولفید هیدروژن که خود عامل بسیاری از تلفات در این واحد است منجر به افزایش ریسک خطرات در این واحد گردیده است و ترکیبات متعددی در این واحد وجود دارد که در صورت تماس بلند مدت می ­تواند منجر به تهدیدی برای سلامت افراد گردد. لذا در این پژوهش با توجه به هدف مورد مطالعه ارزیابی ریسک زیست محیطی واحد انبار جهت شناسایی جنبه­ها از دو روش Hazan and Frank & Morgan استفاده گردیده است. در این پژوهش در ابتدا با بهره گرفتن از روش HAZAN به شناسایی خطرات پرداختیم و بعد از طبقه ­بندی شدت ریسک و احتمال وقوع ریسک، رتبه ریسک بدست می ­آید که در این روش 6 فعالیت مورد شناسایی قرار گرفت که بعد از رتبه ریسک، با توجه به فراوانی تفکیکی رتبه ریسک­ها در شغل 90/61 درصد در گروه 4 قرار می گیردند (قابل قبول به شرط کنترل شدن). 33/33% در گروه 3 یعنی قابل قبول قرار دارند. 76/4% در گروه 2 یعنی گروه نامطلوب قرار می­گیرند. دوم با بهره گرفتن از روش Frank

 & morgan با توجه به جداول موجود در این روش و نمره­دهی به خطر گروه و کنترل گروه، ریسک کلی بدست می ­آید و در نهایت رده­بندی نهایی صورت می­گیرد. که در این بین بالاترین ریسک کلی مربوط به سر ریز فرآورده با نمره 5775 و رده­بندی نهایی با نمره 1 و شستشوی محوطه بارگیری و تخلیه با کمترین ریسک کلی با نمره 338 و رده­بندی نهایی با نمره 6 بدست آمد. در نهایت در جهت کاهش آلودگی­های زیست محیطی با ارائه راهکار­ها و برنامه مدیریتی و اقدامات اصلاحی خطرات موجود را به حداقل رساندیم.

کلمات کلیدی: ریسک، مخاطرات زیست محیطی، هازان، فرانک و مورگان.

 1-1- بیان مسأله

با اختراع ماشین بخار بشر از مرحله­ اقتصاد شبانی و کشاورزی پا به دوران انقلاب صنعتی گذاشت. با توسعه­ صنعتی بافت سنتی جوامع دگرگون گردید، شهر­ها گسترش یافت و روستاها به سبب جذب نیروی کار توسط صنایع از رونق افتاد. صنعت برای ادامه­ حیات خود دست به دامان طبیعت و انرژی شد که قسمت اعظم آن را سوختهای فسیلی تشکیل می­داد و از اینجا بود که هوای شهر­ها آلوده شد و بدنبال آن پسماند کارخانه­ها پاکی را از آب و خاک نیز گرفت. و انسان در اوج اعتلای دانش و فن­آوری به تخریب محیط زیست دست یافت و با رشد بی­رویه فعالیتهای صنعتی موجبات نابودی منابع طبیعی را فراهم آورد. (12)

امروزه استفاده از روش های ارزیابی ریسک در صنایع مختلف رو به گسترش است به طوریکه در حال حاضر بیش از 70 نوع مختلف کیفی و کمی روش ارزیابی ریسک در دنیا وجود دارد که این روشها معمولآ برای شناسایی، کنترل و کاهش پیامد­های خطرات به کار می­رود. عمده روش های موجود ارزیابی ریسک مناسب جهت ارزیابی خطرات بوده و نتایج آنها را می­توان جهت مدیریت و تصمیم ­گیری در خصوص کنترل و کاهش پیامد­های آن نگرانی به کار برد. سازمان­ها و صنایع مختلف نیاز به سیستمی دارند که علاوه بر ارزیابی فعالیت­ها و فرایند هایشان بتواند در خصوص وضعیت ریسک، تعیین معیارهای ریسک قابل تحمل و مشخص نمودن دقیق ریسک فرایند­هایشان و … آنان را رهنمون نماید که بسته به پیچیدگی فعالیت هر نوع سیستمی که بتواند آنان را به هدف مذکور برساند متفاوت است. در غالب اوقات ریسک معرف اثر منفی بر پروژه تلقی می­گردد، در صورتیکه ریسک می ­تواند دریچه­ای بر فرصتها، بهبود و یا تفکر جدید نیز باشد. ریسک پروژه حادثه یا شرایط نا مطمئنی است که اگر اتفاق بیفتد دارای اثر مثبت یا منفی بر پروژه است. مطالعات ارزیابی ریسک محیط زیستی مشتمل بر سه محور اصلی شناخت مخاطرات و پیامد­های حاصل از آنها با تأکید بر شناخت کامل از محیط زیست منطقه تحت اثر و میزان حساسیت آن و همچنین ارزشهای خاص محیط زیستی؛ تخمین و برآورد ریسک­های شناسایی شده و ارائه روش های کنترل و کاهش ریسک می­باشد. شرکت ملی پخش فرآورده ­های نفتی در شهرستان یاسوج واقع در استان کهگیلویه و بویراحمد می­باشد. این استان با وسعتی حدود 16361       کیلومتر مربع در جنوب غربی ایران بین مدار 30 درجه و 9 دقیقه تا 31 درجه و 75 دقیقه تا 15 درجه و 42 دقیقه طول شرقی نصف النهار گرینویچ واقع شده است و با توجه به این که این استان و بالاخص شهرستان یاسوج دارای آب و هوای بسیار متفاوتی نسبت به استان­های همجوار خود می­باشد و این شهرستان یکی از مناطق گردشگری و توریستی کشور محسوب می­ شود.

لذا توجه به مسائل زیست محیطی در این شهرستان یکی از موارد مهم قلمداد می­ شود. شهرستان یاسوج دارای پتانسیل­های زیادی در جهت استفاده بهینه و صحیح از منابع طبیعی و محیط زیست می­باشد و می­توان از این     قابلیت­ها در جهت پیشرفت هر چه بیشتر در این منطقه استفاده نمود البته با رعایت مقررات و ملاحظلات         زیست محیطی (واقع شدن منطقه حفاظت شده دنا در این شهرستان می ­تواند دلیلی بر این ادعا باشد). لازم به ذکر است که شرکت ملی پخش فرآورده ­های نفتی یاسوج که در ورودی شهر یاسوج واقع شده است و با توجه به قرار گرفتن این شرکت در شهر و نزدیک به مناطق مسکونی بحث دیدگاه منظر و بحث گردشگری می ­تواند مهم و مورد توجه باشد. همچنین از سایر دلایل توجه به مباحث زیست محیطی این شرکت قرار گرفتن در قلب جنگلهای درختان بلوط که از سرمایه ­های این منطقه و استان می­باشد و بحث آلودگی­های ایجاد شده توسط این شرکت که می ­تواند تخریب­های غیر قابل جبرانی را برای این درختان و سایر گونه­ های گیاهی و جانوری این منطقه داشته باشد. و در این مطالعه جهت اولویت­ بندی و کمی­سازی احتمال وقوع پیامد­ها و مخاطرات زیست محیطی شرکت مد نظر از دو روش HAZAN و Frank & Morgan استفاده می­نماییم که در سطح اول ساختار اولویت­ بندی، احتمال اثرات زیست محیطی در سطح دوم مخاطرات و آلاینده­های احتمالی به تفکیک مد نظر قرار گرفته شود و در سطح سوم محیط پذیرنده اولویت­ بندی شدت در روش HAZAN و Frank & Morgan بپذیرد در این مطالعه از نرم­افزاری مانند Excell نیز کمک     می­گیریم و با بکار­گیری همزمان سیستم طبقه ­بندی احتمال و شدت خطر، درجه ریسک زیست محیطی، اجتناب، کاهش، اقدامات اصلاحی و ترمیمی در راستای هماهنگ و همگون کردن این گونه فعالیتها در توسعه­ پایدار این منطقه و کشور ارائه گردد.

 -2- اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به ماهیت طرح و نوع کاربری آن احتمال نشت و ریزش محصولات از مخازن ذخیره محصولات، نشت مواد شیمیایی خطرناک، احتمال انفجار و آتش­سوزی در واحد­های مختلف شرکت و انبار­های موجود در آن؛ انتشار بخارات هیدروکربنی و دیگر آلاینده­ها نظیر سولفید هیدروژن, SOx , CO , NOx ؛ تماس افراد با مواد شیمیایی و همچنین بروز خطر­های انسانی از علل مهم در بروز حوادث در مرحله بهره ­برداری می­باشند.

از دیدگاه زیست محیطی آلودگی خاک ناشی از ضایعات صنعتی و خطرناک؛ آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی ناشی از انتشارات فاضلابهای صنعتی و بهداشتی، انتشار مواد نفتی و روغنی به محیط و به طور کلی نفوذ هر گونه مواد آلاینده به محیط که موجبات آلودگی محیط بیولوژیکی و یا انسانی را فراهم سازد، قابل تأمل می­باشد. از این رو توجه به مسائل ایمنی و محیط زیستی به منظور حفظ سلامت و بهداشت افراد شاغل و ساکنین منطقه و نیز محافظت از اکوسیستم منطقه از اهمیت به سزایی برخوردار است. ارزیابی ریسک زیست محیطی در صدد سنجش ریسکهای مربوط به محیط زیست است که بر اثر فعالیتهای صنعتی و یا طرح­های عمرانی صورت می­پذیرد. ارزیابی ریسک زیست محیطی یک گام فراتر از ارزیابی ریسک بوده است و در آن علاوه بر بررسی و تحلیل جنبه­ های مختلف ریسک، ضمن شناخت کامل از محیط زیست منطقه تحت اثر، میزان حساسیت محیط زیست متأثر و همچنین ارزشهای خاص   محیط زیستی منطقه نیز در تجزیه و تحلیل و ارزیابی ریسک منطقه در نظر گرفته شده است. و با توجه حساسیت منطقه مورد مطالعه و اینکه دارای قابلیت‌های فراوان توسعه­ای می­باشد باید ارزیابی ریسک زیست محیطی صورت گیرد و تجزیه و تحلیل جنبه­ های مختلف ریسک و با شناخت کامل از محیط زیست منطقه، میزان حساسیت محیط تحت تأثیر و همچنین ارزشهای محیط زیستی منطقه در تجزیه و تحلیل ریسک بکار گرفته می­ شود با این امید، که با شناسایی مخاطرات احتمالی و پیامد­های ناشی از آنها، تخمین و برآورد ریسک، پیشنهاد روش های تقلیل ریسک و پیامد­های ناشی از آن و مدیریت ریسک در این شرکت بکار گرفته شود.

1-3- هدف­ها

1-3-1- هدف اصلی

– ارزیابی ریسک محیط زیستی، شرکت ملی پخش فرآورده ­های نفتی با بهره گرفتن از دو روش HAZAN وFrank & Morgan

1-3-2- هدف جزئی

الف) بررسی فعالیت­های واحد انبار و طبقه ­بندی فعالیت­ها و فرایندهای مهم و شاخص ­های زیست محیطی، زیرا انسان محور توسعه پایدار است لذا در ارزیابی جنبه­ های زیست محیطی باید به حوادث و بیماری­های شغلی هم توجه کرد تا با حفظ سلامت و ایمنی کارکنان در محیط کار بهره­وری از نیروی انسانی صورت گیرد و نیز با رعایت الزامات       زیست محیطی، محیط زیستی با حداقل اثرات و پیامد­های زیست محیطی در واحد انبار بوجود آید.

ب) شناسایی جنبه­ های زیست محیطی در شرایط عادی، غیرعادی و حادثه­ای یا اضطراری حاصل از فعالیت­ها در دو زمان عادی و تعمیرات اساسی

پ) تجزیه و تحلیل اثرات جنبه­ های زیست محیطی حاصل از فعالیت­ها و ارزیابی پیامدهای آن­ها و اولویت­ بندی آنها بر اساس RR و شدت پیامد­های بالا بر محیط زیست تحت تاًثیر و کارکنان و سایر ذینفعان با استعانت از دو روش HAZAN و Frank & Morgan و پیشنهاد اقدامات اصلاحی و مدیریت ریسک برای کاهش اثرات و کنترل   پیامد­های مهم

ت) تعیین اهمیت و شناسایی مخاطرات مناطق با حساسیت اکولوژیک تحت تأثیر .

ث) شناسایی به موقع پیامدهای زیست محیطی مهم حاصل از جنبه­ های زیست محیطی که در مرحله­ چرخه حیات بوجود می ­آید که هدف به حداقل رساندن این پیامدها است.

ج) ارائه برنامه­ی ارزیابی ریسک و کاهش مخاطرات واحد انبار با کمک دو روش HAZAN وFrank & Morgan

چ) ارائه برنامه مدیریت ریسک واحد انبار به منظور تقلیل پیامدها و پایش ریسک­های تحت کنترل (ریسک­های حاصل از جنبه­ های زیست محیطی)  

1-4- فرضیه ­ها

الف) فعالیتهای شرکت ملی پخش فرآوده­های نفتی می ­تواند در دراز مدت اثرات منفی بر محیط زیست پیرامون خود بر جای بگذارد.

ب) HAZAN و Frank & Morgan می­توانند در جهت شناسایی ریسکهای مهم و ارائه راهکارهای مدیریتی و اولویت­ بندی این ریسکهای زیست محیطی ناشی از فعالیتهای این شرکت به ما کمک کند.

پ) در شرکت ملی پخش فرآوده­های نفتی آموزشهای لازم برای پرسنل شرکت راجع به قوانین و استانداردهای   زیست محیطی دیده نشده است.

ت) می­توان با اجرای درست و به موقع مطالعات ارزیابی ریسک شرکت مورد مطالعه خطرات را به حداقل رسانید.

ث) در واحد انبار تمامی جنبه­ های زیست محیطی به طور کامل مورد شناسایی و ارزیابی قرار نگرفته است.

ج) تاکنون برنامه ارزیابی ریسک زیست محیطی(Environmental Risk Management) مدونی در واحد انبار ارائه نشده است.

1-5- تعریف اصطلاحات و مفاهیم

1-5-1- خطر (Hazard)

خطر خاصیت ذاتی یک ماده، وضعیت و یا فعالیت است که می ­تواند منجر به صدمه و آسیب شود. به عبارت دیگر خطر، عامل صدمه و آسیب است و می تواند به صورت­های فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، ارگونومیکی و روانی ظاهر شود. خطر منبع بالقوه جراحت جسمی یا صدمه بهداشتی و یا خسارت به دارایی­ ها و محیط زیست است (15).

خطرها گوناگون هستند، مانند:

1-5-1-1- خطرها ی فیزیکی

هر عاملی که ماهیت فیزیکی دارد و علم فیزیک درباره آن کاربرد دارد، مانند تغییر فاز ماده، انتقال گرما، تبخیر و ایجاد سرما (16).

1-5-1-2- خطرهای شیمیایی

موادی گوناگون را در بر می­گیرد که می­توانند از نظر ایمنی یا بهداشتی خطرناک باشند. خطرهایی مانند توانایی اشتعال، توانایی انفجار، ناپایداری و میل ترکیبی فراوان جزء این دسته از خطرات به حساب می­آیند.

1-5-1-3- خطرهای تهدید کننده سلامتی

مواد شیمیای یا هر جسم دیگری است که بر پایه­ مدارک علمی موجود می ­تواند اثرات آنی یا دراز مدت در سلامتی افراد در معرض داشته باشد. مانند: مواد سرطانزا، مواد سمی، موادی با اثر نامطلوب بر تولید مثل، مواد تحریک کننده ، مواد خورنده، مواد حساسیت­زا، موادی که به کبد صدمه می­زنند، موادی که به کلیه­ها آسیب می­رسانند، موادی که روی سلول­های عصبی اثر دارند، موادی که در مکانیسم تولید خون اثر سوء دارند، مواد آسیب­رسان به ریه­ها، پوست و چشم­ها (16).

1-5-1-4- خطر­های مکانیکی

به شکل ضربه، سایش، برش و … .

1-5-1-5- خطرهای بیولوژیك

خطرهای ناشی از میکروارگانیسم­ها، مانند عوامل میكروبی بیماریزا در دامداری

1-5-1-6- خطرهای روانی- اجتماعی

تاکنون به این دسته از خطرها توجه کافی نشده است. مانند: محیط کار پرتنش، مسائل اقتصادی و مسائل فرهنگی(16).

نمودار1-2- نمایشی ساده از ارتباط میان خطر، حادثه و زیان

1-6- احتمال خطر

امکان بروز شرایط خاص در یک وضعیت معین یا محیط کاری را احتمال خطر گویند (15).

1-7- شدت خطر (Hazard Severity)

عبارتست از یک توصیف طبقه ­بندی شده از سطح خطرات براساس پتانسیل واقعی یا مشاهده شده آنها در ایجاد جراحت، صدمه و یا آسیب (2).

1-8- شناسایی خطر

شناسایی خطر تکنیکی است برای شناسایی خطرات عمده­ای که در یک فعالیت خاص وجود دارند (15).

1-9- مخاطره

قرار گرفتن در معرض یک خطر، مخاطره نامیده می­ شود. مخاطره عبارتست از قرار گرفتن در شرایطی که پتانسیل آسیب­رسانی در آن شرایط نهفته است. وجود مخاطره، در گرو وجود خطر است (16).

1-10- مخاطرات عمده صنایع فرایندی

در صنایع فرایندی، بخصوص در صنایع شیمیایی معمولاً ماهیت موادشیمیایی اعم از سمیت، خورندگی و قابلیت انفجار می ­تواند شرایط مخاطره آمیز ایجاد نماید.

سه نوع مخاطره عمده صنعتی عبارتند از1- نشت مواد سمی 2- انفجار 3- آتش­سوزی (1).

1-10-1- نشت مواد سمی

سمیت یک ماده شیمیایی مربوط به خاصیتی از آن ماده است که توانایی آسیب رساندن به بافت­ها و ارگانیسم­های بدن را دارد. اما میزان خطر یک ماده سمی از طریق تعداد دفعات و مدت زمان تماس و غلظت ماده شیمیای مشخص می­ شود (1).

1-10-2- انفجار

این پدیده با ایجاد یک موج فشاری که به صورت یک صدای مهیب شنیده می­ شود، باعث ایجاد جراحت مستقیم یا غیر مستقیم در افراد، خراب شدن ساختمانها و دستگاه­ها و پرتاب شدن اشیاء تا شعاع چند صد متری محیط اطراف   می­گردد (1).

1-10-3- آتش سوزی

خاصیت اشتعال­پذیری بیانگر سهولت سوختن یک ماده در هوا یا در گاز دیگر که بتواند نقش اکسنده را ایفا کند، می­باشد، سوختن، یک واکنش شیمیایی است که در آن در اثر اکسید شدن یک ماده خاص انرژی آزاد می­ شود و آتش یک پیامد قابل رویت این سوختن است. اجزاء لازم برای ایجاد یک آتش عبارتند از سوخت، عامل اکسنده و منبع جرقه، اگر یک جزء وجود نداشته باشد در آن صورت اشتعال رخ نمی­دهد. آتش و انفجار خصوصیات متشابه زیادی دارند، تفاوت عمده آنها در سرعتی است که انرژی حاصل از سوختن مواد آزاد می­ شود. که در آتشها بسیار کمتر از انفجار­ها است. رابطه این دو پدیده در عمل معمولاً به این صورت است که آتش موجب انفجار می­ شود و بالعکس (1).

1-11- حادثه

واقعه برنامه ­ریزی نشده و بعضاً صدمه آفرین یا خسارت رسان که انجام، پیشرفت یا ادامه طبیعی یک فعالیت یا کار را مختل می­سازد و همواره در اثر یک عمل یا کار ناایمن و یا شرایط ناایمن یا ترکیبی از آن دو به وقوع می­پیوندد (15).

1-12- شبه حادثه

رویدادهایی هستند که هر چند می­توانند باعث صدمه و یا جراحت شوند ولی به موارد فوق منجر نشده و به اصطلاح بخیر می­گذرند (2).

نمودار 1-3- نمایش مفهوم شبه حادثه

1-13- عدم انطباق

هر گونه انحرافی از استانداردهای کاری، دستورالعمل ها، روش های اجرایی، مقررات، عملکرد نظام مدیریتی و غیره که مستقیم یا غیر مستقیم منجر به جراحت، بیماری، خرابی اموال، تخریب محیط کار و یا ترکیبی از این موارد گردد (17).

1-14- شکست یا نقص

عدم توانایی یک جزء، وسیله یا سیستم در اجرای عملکرد مورد انتظار و یا انجام یک عمل یا فعل ناخواسته را نقص یا شکست گویند به عنوان مثال بصدا در نیامدن زنگ اعلام آتش­سوزی در موقع حریق و یا بصدا در آمدن آن در مواقع غیر ضروری هر دو نقص محسوب می شوند (2).

1-15- ایمنی

در فرهنگ لغات اصطلاح ایمنی به معنی امنیت، آسایش، سلامتی و … آمده است و از نظر تعریف عبارتست از میزان یا درجه فرار از خطر. ایمنی کامل یعنی مصونیت در برابر هر نوع آسیب، جراحت و نابودی که با توجه به     تغییر­پذیری ذاتی انسان و غیرقابل پیش بینی بودن کامل اعمال و رفتار او و همچنین علل دیگر بنظر می­رسد که هیچگاه ایمنی صد در صد حتی برای یک دوره کوتاه مدت نیز وجود نداشته باشد به همین علت کارشناسان امر معمولاً بجای کلمه ایمنی از اصطلاحاتی نظیر ” پیشرفت ایمنی ” ارتقاء ایمنی ” و ” ایمن­تر” استفاده می­ کنند (2).

1-16- فرایند ایمنی سیستم

اساس فرایند ایمنی سیستم عبارتست از کسب اطمینان از اینکه شغل یا وظیفه در ایمن­ترین شکل خود و بدون وجود ریسک غیر قابل قبول از جراحات و صدمات انجام می­گیرد. این فرایند آینده نگر در محیط­های کاری یعنی جائیکه افراد، روش­های عملیاتی، تجهیزات، مواد و محیط بصورت فاکتورهای مکمل هم می­توانند ایمنی و انجام موفقیت آمیز شغل یا وظیفه را تحت تاثیر قرار دهند انجام می­گیرد (2).

1-17 – ریسک

شانس صدمه دیدن در اثر خطر که از حاصلضرب احتمال بالفعل درآمدن خطر و شدت پیامدهای آن بدست می ­آید (18).

1-18- طبقه ­بندی ریسک

الف- خطرات طبیعی

ب- زیر ساختاری

ج- سطح سایت­های صنعتی

1-18-1- ریسک مربوط به خطرات طبیعی

بیماری­های واگیر، سیل، سرما و یخبندان، ریزش کوه و حرکت زمین، رعد و برق، زمین، لرزه، توفان، توفان­های استوایی، تسونومی، آتش­فشان، آتش­سوزی سرزمین­ها، مکان زندگی حیات وحش و … . (19).

1-18-2- ریسک­های زیر ساختاری

روابط عمومی، زنجیره تامین و مصرف، سیستم­های حمل و نقل، خدمات شهری، برق، گاز طبیعی، آب آشامیدنی، تصفیه فاضلاب، مخابرات، مطالبات تاریخی، جامعه، خرافات فرهنگی، خدمات اضطراری، اثرات کارکنان، سیستم­های کنترل آشوب، بیمارستان­ها و جریان مواد و … .

1-18-3- ریسک در سطح سایت­های صنعتی

سیستم­های فرایندی پرفشار، سیستم­های تهویه، مدیریت تغییر، مدیریت پیمانکاران و تامین کنندگان، سیستم­های مخابراتی، سیستم­های تصفیه فاضلاب، سیستم­های آب آشامیدنی، پراکنده شدن و انتشار آزبست، سیستم هوای فشرده، سیستم­های کنترل و ابزار دقیق، سیستم­های HSE،

سیستم توزیع برق، نشت مواد، گازهای خروجی دودکش­ها، تجهیزات فرایندی تولید، آتش­سوزی و انفجار و … (19).

1-19- شناسایی ریسک

شناسایی ریسک فرایندی است که توسط آن یک شرکت به طور دائم و سیستماتیک ریسک­های اموال، مسئولیت و نیروی انسانی را فوراً و یا قبل از اینکه به وقوع بپیوندند، شناسایی می­ کند. (20).

1-20- تكنیك­های شناسایی ریسك

1- بازبینی مستندات 2- تكنیك­های جمع­آوری اطلاعات (یورش فکری یا طوفان ذهنی، تکنیک دلفی، مصاحبه، تجزیه و تحلیل SWOT) 3- چك لیست­ها 4- آنالیز فرضیات 5- تكنیك­های ترسیمی (19 1386).

1-21- تحلیل ریسک

استفاده اصولی از اطلاعات موجود به منظور شناسایی خطر (Hazard Identification) و تخمین ریسک (Risk Estimation) وارد بر افراد، اموال و محیط زیست می­باشد (15).

1-22- مدیریت ریسک

مدیریت ریسک شناسایی، ارزیابی و کنترل ریسک­های واقعی اموال، مسئولیت و نیروی انسانی است (ونوس و گودرزی، 1385).

1-23-کنترل ریسک

فرایندی است که از طریق آن برای کاهش ریسک­ها به سطح مشخص یا نگهداشتن ریسک­ها در سطوح خاص تصمیم ­گیری اقدام می­ شود. راهکار­هایی که می­توان برای کنترل ریسک در پیش گرفت، به طور کلی عبارتند از:

الف) حذف ریسک

به این معنی که فعالیتی که دارای ریسک خاصی می­باشد انجام نگیرد، یا اینکه به طریق دیگری انجام گیرد تا ریسک آن حذف شود. حذف ریسک با ایمن کردن ذاتی واحدها امکان­ پذیر است (15).

ب) کاهش ریسک

ریسک در صورتی کاهش می­یابد که احتمال فراوانی و یا پیامد آن کاهش یابد. برای مثال به کار بردن مواد کم خطر و سیستم مدیریت ایمنی موثر از جمله راهکارهای کاهش ریسک می­باشند (15).

ج) انتقال ریسک

مسؤلیت ریسک در ازای پرداخت وجهی به سازمان دیگر منتقل می­ شود. برای مثال بیمه یک نوع سیستم انتقال ریسک است (15).

د) پذیرش و نگهداری ریسک

وقتی ریسک­ها کاهش پیدا کردند، تحت کنترل قرار گرفته و در همان سطح نگاه داشته می­شوند (15).

1.1. مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………

2.1. بیان مسئله تحقیق ………………………………………………………………………………………………

3.1. ضرورت و اهمیت انجام تحقیق …………………………………………………………………………………

4.1. اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………….

5.1. سؤالات تحقیق ………………………………………………………………………………………………

6.1. فرضیات تحقیق ……………………………………………………………………………………………………….

7.1. قلمرو موضوعی، زمانی و مکانی انجام تحقیق …………………………………………………….

8.1. تعریف متغیرهای تحقیق …………………………………………………………………………………..

فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………….

1.2. مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………..

2.2. مفاهیم و تعایف مدیریت زنجیره تأمین …………………………………………………………………..

3.2. تاریخچه مدیریت زنجیره تأمین …………………………………………………………………………………..

4.2. مفهوم مدیریت زنجیره تأمین در مکاتب مختلف ……………………………………………………..

5.2. شبکه مدیریت زنجیره تأمین …………………………………………………………………………………..

6.2. روابط زنجیرة تأمین ……………………………………………………………………………………………..

2.7.2. رویکرد تداركات و حمل‌و ‌نقل ……………………………………………………………………..

3.7.2. رویكرد استراتژی مدیریت زنجیرة تأمین یكپارچه …………………………………………….

8.2. نگرش سنتی و جدید در زنجیره تامین …………………………………………………………………….

9.2. دیدگا­ه­های مدیریت زنجیره تامین ……………………………………………………………………………..

1.9.2. دیدگاه چرخه‌ای ……………………………………………………………………………………………..

2.9.2. دیدگاه فشاری/ کششی ……………………………………………………………………………………

10.2. مباحث استراتژیک مدیریت زنجیره تامین ………………………………………………………………..

11.2. چالش­های زنجیره تامین ………………………………………………………………………………………….

1.11.2. وظیفه 1: طراحی زنجیره تامین به منظور کسب مزیت استراتژیک ……………………

2.11.2. وظیفه 2: پیاده­سازی روابط مشارکتی ……………………………………………………………..

3.11.2. وظیفه 3: تحمیل شراکت­های زنجیره تامین ………………………………………………….

4.11.2. وظیفه 4: مدیریت اطلاعات زنجیره تامین ………………………………………………………..

5.11.2. وظیفه 5: زودودن هزینه از زنجیره­تامین …………………………………………………………

12.2. چگونگی پشتیبانی فناوری ­اطلاعات از زنجیره ­تأمین ………………………………………………….

13.2. مشکلات زنجیرۀ تأمین ……………………………………………………………………………………………

14.2. راه­ حل­های مشکلات زنجیرۀ تأمین ………………………………………………………………………….

1.14.2. استفاده از موجودی برای حل مسائل زنجیرۀ تأمین ……………………………………………

2.14.2. به اشتراک گذاشتن اطلاعات …………………………………………………………………………

3.14.2. تغییر یک زنجیرۀ تأمین خطی به یک هسته مرکزی (هاب) ……………………………..

4.14.2. همکاری در خلال زنجیرۀ تأمین ……………………………………………………………………..

5.14.2. سایر راه­ حل­های مبتنی بر فناوری اطلاعات برای

مشکلات مدیریت زنجیرۀ تأمین ………………………………………………………………

6.14.2. تیم­های زنجیرۀ تأمین ……………………………………………………………………………………

15.2. زنجیره تأمین و فناوری اطلاعات ……………………………………………………………………..

16.2. بررسی تحقیقات پیشین …………………………………………………………………………………..

1.16.2. تحقیقات داخلی ……………………………………………………………………………………

2.16.2. تحقیقات خارجی ………………………………………………………………………………..

17.2. چارچوب نظری و مدل مفهومی تحقیق ………………………………………………………………….

فصل سوم: روش شناسی پژوهش ……………………………………………………………………………

1.3. مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………

2.3. روش شناسی پژوهش ………………………………………………………………………………………

3.3. فرایند کلی تحقیق ……………………………………………………………………………………………

4.3. جامعه آماری و نمونه آماری ……………………………………………………………………………………..

5.3. روش جمع آوری داده ها ………………………………………………………………………………………

6.3. ابزار جمع آوری داده ها ………………………………………………………………………………………

1.6.3. بررسی روایی ابزار جمع آوری داده ها …………………………………………………………..

2.6.3. بررسی پایایی (اعتبار) ابزار جمع آوری داده ها ……………………………………………….

7.3. روش تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………………………………………………………..

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………………………………………………..

1.4. مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….

2.4. بررسی شاخصهای دموگرافیک (جمعیت شناختی) ………………………………………………………

1.2.4. بررسی وضعیت نمونه تحقیق بر اساس جنسیت …………………………………………….

2.2.4. بررسی وضعیت نمونه تحقیق بر اساس تحصیلات …………………………………………….

3.2.4. بررسی وضعیت نمونه تحقیق بر اساس سابقه خدمت ………………………………………….

3.4. مدل اندازه ­گیری …………………………………………………………………………………………………..

1.3.4. تحلیل عاملی اکتشافی …………………………………………………………………………………..

2.3.4. تحلیل عاملی تأییدی ……………………………………………………………………………………..

4.4. آزمون فرضیات تحقیق ……………………………………………………………………………………..

1.4.4. آزمون فرضیه اول ……………………………………………………………………………………..

2.4.4. آزمون فرضیه دوم ……………………………………………………………………………………..

3.4.4. آزمون فرضیه سوم ……………………………………………………………………………………..

4.4.4. آزمون فرضیه چهارم ……………………………………………………………………………………..

5.4.4. آزمون فرضیه پنجم ……………………………………………………………………………………..

6.4.4. آزمون فرضیه ششم ……………………………………………………………………………………..

7.4.4. آزمون فرضیه هفتم ……………………………………………………………………………………..

8.4.4. آزمون فرضیه هشتم ……………………………………………………………………………………..

9.4.4. آزمون فرضیه نهم ……………………………………………………………………………………..

10.4.4. آزمون فرضیه دهم ……………………………………………………………………………………..

11.4.4. آزمون فرضیه یازدهم ……………………………………………………………………………………..

فصل پنجم: نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات ………………………………………………………………..

1.5. مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………..

2.5. تفسیر نتایج تحقیق ……………………………………………………………………………………………

1.2.5. نتایج مربوط به متغیرهای جمعیت شناختی (دموگرافیک) ……………………………….

2.2.5. تفسیر نتایج فرضیات تحقیق ……………………………………………………………………….

1.2.2.5. یافته های فرضیه اول ……………………………………………………………………….

2.2.2.5. یافته های فرضیه دوم ……………………………………………………………………….

3.2.2.5. یافته های فرضیه سوم ……………………………………………………………………….

4.2.2.5. یافته های فرضیه چهارم ……………………………………………………………………….

5.2.2.5. یافته های فرضیه پنجم ……………………………………………………………………….

6.2.2.5. یافته های فرضیه ششم ……………………………………………………………………….

7.2.2.5. یافته های فرضیه هفتم ……………………………………………………………………….

8.2.2.5. یافته های فرضیه هشتم ……………………………………………………………………….

9.2.2.5. یافته های فرضیه نهم ……………………………………………………………………….

10.2.2.5. یافته های فرضیه دهم ……………………………………………………………………….

11.2.2.5. یافته های فرضیه یازدهم ……………………………………………………………………….

3.5. نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات ……………………………………………………………………………

4.5. پیشنهاد برای تحقیقات آتی …………………………………………………………………………………

5.5. محدودیت های انجام تحقیق ………………………………………………………………………………

منابع و مأخذ ………………………………………………………………………………………………………….

پیوست شماره 1: پرسشنامه ………………………………………………………………………………………

پیوست شماره 2: خروجی حاصل از نرم افزار های Spss و Lisrel …………………………………..

 چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی ارتباط بین عوامل تبادل اجتماعی، به اشتراك گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی با عملكرد زنجیره تأمین در شركت های مستقر در شهرك فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد به انجام رسیده است. جامعه آماری تحقیق حاضر شامل مدیران ارشد، میانی و عملیاتی شرکتهای مستقر در شهرك فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد بود که تعداد آنها برابر با 657 نفر می باشد. از این تعداد، 240 نفر از روش نمونه برداری طبقه ای با تسهیم متناسب به عنوان نمونه انتخاب شدند. همچنین، ابزار جمع آوری داده در این تحقیق، پرسشنامه ای مشتمل بر 36 پرسش بود که در آن پاسخ ها بر اساس طیف 5 نقطه ای لیکرت تنظیم شده بودند. نتایج تحقیق نشان داد که بین همه ابعاد تئوری تبادل اجتماعی (بجز قدرت) با به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی رابطه وجود دارد. همچنین، بین به اشتراک گذاری اطلاعات با رفتارهای مشارکتی و با عملکرد زنجیره تأمین نیز روابط به اثبات رسید. گفتنی است که این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی بوده و از نوع مطالعات علّی با رویکرد توصیفی – پیمایشی می باشد. همچنین، در این تحقیق به منظور تحلیل روابط از روش معادلات ساختاری کمک گرفته شده است.

 کلمات کلیدی: عملکرد زنجیره تأمین، به اشتراک گذاری اطلاعات، رفتارهای مشارکتی، مدل تبادل اجتماعی، شرکتهای مستقر در شهرك فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد

 .1. مقدمه

مدیریت زنجیره تأمین (SCM) [1]یكی از قدرتمندترین پارادایمهای عملیاتی برای بهبود مزیت رقابتی سازمان های تولیدی و خدماتی محسوب می شود. با روند كنونی، دیگر امروزه سازمانها به تنهایی مهم نیستند، بلكه ایجاد ارزش افزوده در زنجیره تأمین و مدیریت آن دارای اهمیت فزاینده می باشد. از سوی دیگر، با افزایش جهانی سازی و رقابت در سطح بین الملل و ورود فناوریهای جدید مانند فناوری اطلاعات، دیگر بسیاری از سیاستها و تجارب گذشته كارایی لازم را ندارند. می توان گفت امروزه همه سازمانها به نوعی در معرض تحولات فناوری اطلاعات قرار دارند وجلوه های كاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات، در كلیه حوزه های زنجیره تأمین از جمله به اشترک گذاری اطلاعات مابین تأمین كنندگان، تولیدکنندگان و عرضه کنندگان به امری ضروری مبدل شده است. همچنین، به واسطه حساسیت های قیمتی و رقابتی، امروزه اعضای زنجیره تأمین به سمت رفتارهای مشارکتی و گروهی پیش رفته اند تا بتوانند با اشتراک و ائتلاف بهتر، زنجیره تأمین کاراتری را شکل داده و از ثمرات آن بهره مند شوند. از اینرو، در پژوهش پیش رو برآنیم تا با انجام مطالعه ای موردی بر روی شرکتهای مستقر در شهرك فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد، تأثیر متغیرهای مهمی همچون به اشتراک گذاری اطلاعات، رفتارهای مشارکتی و نظریه تبادل اجتماعی را بر روی عملکرد زنجیره تأمین مورد بررسی و کنکاش دقیق قرار دهیم.

در این فصل، سعی خواهد شد تا مسئله و سؤالات تحقیق بصورت شفاف بیان شده و پس از آن به تشریح اهداف، فرضیات و متغیرهای موجود در تحقیق خواهیم پرداخت.

2.1. بیان مسئله تحقیق

در محیط تجاری کنونی، رقابت دیگر بین سازمان ها نیست، بلکه بین زنجیره تامین آنهاست. سازمان ها، به عنوان بخشی از زنجیره تامین، به طور فزاینده ای در این فکرند که می بایست برای انعکاس سریع تغییرات بازار، با سایر زنجیره های تامین رقابت کنند (کیگولینی و همکاران[2]، 2004). در واقع، زنجیره تامین در میان تعداد زیادی از شرکا بصورت پویا و پیچیده در حال فعالیت می باشد. به منظور پاسخگویی به این چالش ها، مدیریت زنجیره تامین[3] (SCM) مفهوم و ابزاریست در دست شرکت اصلی تا بتواند شرکای تجاری خود را بنحوی مدیریت کند که همکاری های بلند بیشتری در آینده حاصل گردد (ویجایاساراسی[4]، 2010).

مدیریت زنجیره تأمین می تواند به عنوان یک مدیریت اثربخش بر روی سه جریان مکمل مواد، اطلاعات و سرمایه گذاری بین یک شرکت اصلی و شرکایش تعریف گردد. اما یک مکانیزم تعریف شده جهت هماهنگی شرکا در استفاده از اطلاعات آنلاین، نقش مهمی را در مدیریت موثر این جریان ایفا می کند. نگرانیهای اصلی این مکانیزم، دو موضوع می باشد: به اشتراک گذاشتن اطلاعات و همکاری های مشترک (اسمیت و همکاران[5]، 2007).

در وهله اول، غالباً در زنجیره تامین، اطلاعات بین شرکتهای بالادستی و پایین دستی متناقض و ناسازگار می باشد (پراجوگو و اولهاگر[6]، 2012). شرکای زنجیره تامین ممکن است برای پیش بینی تقاضاهای بازار خود، بر اساس اطلاعات ناقص عمل کنند. از اینرو، همه شرکا می بایست برای پاسخ سریع به تغیرات بازار، موجودی بالاتری از محصولات یا قطعات را نگهداری کنند. نتیجه این امر،  می تواند افزایش هزینه تولید و کاهش حاشیه سود را برای شرکا به ارمغان آورد که به عنوان        “اثر شلاق چرمی[7]” شناخته می شود. از اینرو، بسیاری از مطالعات تأکید کرده اند که به اشتراک گذاری اطلاعات، یکی از فاکتورهای مهم و اساسی زنجیره تامین موثر می باشد. (وو ، چوآنگ و هسو[8]، 2014)

در وهله دوم، یک زنجیره تامین خوب و کارا، بر ماهیت رفتارهای مشارکتی در فرایند      تصمیم گیری متقابل بنا نهاده شده که این امر شرکا را در مسیر دستیابی به اهداف مشترکشان یاری       می رساند. در واقع، رفتارهای مشارکتی اجازه می دهد شرکا به طور مشترک و به روشی سیستماتیک، به یک فهم درست از تقاضاهای آینده، برنامه ریزی صحیح برای برآوردن این تقاضاها، و هماهنگی فعالیت های مرتبط دست یابند. بنابراین، رفتارهای مشارکتی، نیروی محرک یک زنجیره تامین موثر می باشند. به منظور دستیابی به اینگونه رفتارهای مشارکتی، پژوهشگران بر اهمیت انکار ناپذیر فناوریهای پیشرفته اطلاعاتی در جهت پشتیبانی از به اشتراک گذاری اطلاعاتی صحه گذاشته اند. (اسمیت و همکاران، 2007)

در موقعیتی که به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی کاملاً با موفقیت ائتلاف زنجیره تأمین گره خورده اند، بررسی و شناسایی اصول یاری رسان در مبادله عقاید بین شرکای فعال در زنجیره تأمین ضروری بنظر می رسد (شئو و همکاران[9]، 2006). تئوری تبادل اجتماعی[10] (SET)، استدلال می کند که در ورای تعامل افراد یا گروه ها با یکدیگر، انتظار و توقع پاداش وجود دارد. این تئوری فرض می کند که نگرشها و رفتارها می توانند بر مبنای پاداشهای حاصله از تعامل منهای    هزینه های حاصله از تعامل، ارزیابی شوند. در زمینه زنجیره تأمین، یک تأمین کننده بر مبنای سیاستهای مشارکتی، همکاری دو جانبه ای را با تولید کننده شکل میدهد و انتظار دارد که در آینده عوایدی را از طرف تولید کننده حاصل کند. با توجه به مبانی نظری نظریه تبادل اجتماعی در حوزه زنجیره تأمین، بنظر می رسد که متغیرهای فعال در مدل تبادل اجتماعی (یعنی اعتماد، تعهد، عمل متقابل، و قدرت)، مقدم بر متغیرهای به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی ایفای نقش می نمایند. از اینرو، در مطالعات رفتاری زنجیره تأمین، بهیچ وجه نمی تواند اهمیت این نظریه را کتمان نمود. (وو ، چوآنگ و هسو[11]، 2014)

در نهایت، عملکرد زنجیره تأمین هدف نهایی همه شرکا در این زنجیره می باشد. شرکتهای فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد نیز از هر کدام جزوی از یک زنجیره تأمین وسیعتر می باشند، از این قاعده مستثنی نبوده و همگی بدنبال افزایش کارایی و عملکرد زنجیره خود می باشند. چراکه بهبود عملکرد زنجیره تأمین می تواند همه شرکای مشمول در خود را منتفع نموده و آثار مثبت زیادی موجب شود. از اینرو، در پژوهش حاضر برآنیم تا انجام یک تحقیق کاملاً علمی بر روی شرکتهای فعال در شهرک مذکور، بررسی نمائیم که “متغیرهای نظریه تبادل اجتماعی، به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی دارای چه نوع ارتباط متقابلی با یکدگیر و همچنین با عملکرد زنجیره تأمین هستند؟”. پاسخ به این پرسش و شناسایی دقیق روابط مابین این متغیر در شرکتهای تحت مطالعه، می تواند زمینه ساز افزایش عملکرد زنجیره های تأمین فعال در این مجموعه شده و راهکارهای مدیریتی نوینی را در اذهان مدیران ارشد شرکتهای مشمول در پژوهش شکل دهد.

.1. ضرورت و اهمیت انجام تحقیق

مهمترین ضرورت پژوهشی این تحقیق، پر کردن خلاء مطالعاتی موجود در کشور در زمینه ارتباط بین مدل تبادل اجتماعی، رفتارهای مشارکتی، تبادل اطلاعات و عملکرد زنجیره تأمین می باشد. چراکه علیرغم جستجوهای اینترنتی، مشخص شده که تا کنون پژوهشی جامع در این حوزه در صنایع کشور اتفاق نیفتاده است.

همچنین از لحاظ کاربردی نیز، با تحلیل و شناسایی دقیق ارتباط بین متغیرهای موجود در مدل مفهومی پژوهش، تصمیم سازان شرکتهای فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد می توانند راهکارهای فراوانی را جهت بهبود عملکرد مدیریت زنجیره تأمین طراحی و اجرا نموده و بیش از پیش در جهت ارتقاء سطح عملکردی شرکت خود و شرکای حاضر در زنجیره تأمین، گام بردارند.

4.1. اهداف تحقیق

مهمترین اهداف تحقیق حاضر به شرح ذیل می باشند:

• شناسایی رابطه بین تئوری تبادل اجتماعی و ابعاد آن با به اشتراک گذاری اطلاعات در زنجیره تامین شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.
• شناسایی رابطه بین تئوری تبادل اجتماعی و ابعاد آن با به رفتارهای مشارکتی در زنجیره تامین شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.
• رابطه بین به اشتراک گذاری اطلاعات با عملکرد زنجیره تأمین در شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.
• شناسایی رابطه بین رفتارهای مشارکتی با عملکرد زنجیره تأمین در شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.
• شناسایی رابطه بین به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی در زنجیره تامین شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.

 5.1. سؤالات تحقیق

1. آیا اعتماد با به اشتراک گذاری اطلاعات رابطه دارد؟
2. آیا تعهد با به اشتراک گذاری اطلاعات رابطه دارد؟
3. آیا روابط متقابل با به اشتراک گذاری اطلاعات رابطه دارد؟
4. آیا قدرت با به اشتراک گذاری اطلاعات رابطه دارد؟
5. آیا اعتماد با رفتارهای مشارکتی رابطه دارد؟

فهرست مطالب  

عنوان

صفحه

Contents

چکیده 1

1-1مقدمه. 1

1-2 بیان مساله. 2

1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق. 4

1-4 اهداف تحقیق. 5

1-5 سوالات تحقیق. 5

1-6 فرضیه های تحقیق. 6

1-7 قلمرو تحقیق. 6

1-7-1 قلمرو موضوعی. 6

1-7-2 قلمرو مکانی. 6

1-7-3 قلمرو زمانی. 6

1-8 روش تحقیق. 7

1-8-1 روش و ابزار جمع آوری داده ها 7

1-8-2 جامعه آماری و حجم نمونه. 7

1-8-3 روش تجزیه و تحلیل داده ها 7

1-9 تعریف واژه های کلیدی تحقیق. 8

1-9-1 ارزش ویژه برند. 8

1-9-2 برند داخلی. 8

1-9-3 تمایل به برند. 8

1-9-4 دانش برند داخلی. 8

1-9-5 تعهد برند داخلی. 9

1-10 تعاریف عملیاتی : 9

1-10-1 ارزش ویژه برند. 9

1-10-2 برند داخلی(واژه کاربردی در کلیه سوالات تحقیق ) 10

1-10-3 تمایل به برند(واژه کاربردی در 1و2و3و4و5) 10

1-10-4 دانش برند داخلی (واژه کاربردی در سوال 8) 10

1-10-5 تعهد برند داخلی (سوال 2 و 7) 11

1-10-6 هویت برند داخلی(واژه سوال 11) 11

1-10-7 ارتباط با برند داخلی(واژگان سوال 9 و 11) 11

1-10-8 برند گذاری در صنعت بانکداری.. 12

1-11 خلاصه فصل. 12

2-1 مقدمه. 14

2-2 بیان نظری موضوع. 16

2-3 برند. 16

2-4 عملکرد برند. 17

2-5 ارزش ویژه برند. 18

2-6 برند، عملکرد برند و برندسازی داخلی. 20

2-7 نظریه هدف گذاری.. 21

2-8 سختی هدف.. 22

2-9 شفافیت هدف.. 22

2-10 اثرات برندسازی داخلی. 23

2-11 اعتماد برند. 25

2-12 ارتباط برند. 26

2-13 وجهه برند. 27

2-14 ویژگی های برند جهانی. 28

2-15 ارزش ویژه برند. 28

2-16 کیفیت درک شده 29

2-17 وفاداری به برند. 29

2-18 آگاهی از برند تجاری.. 30

2-19 تداعی برند. 30

2-20 ویژگی های فردی موثر بر برند. 31

2-21 تمایل به تجربه. 31

2-22 ارزش لذت جویانه. 32

2-23 برون گرایی. 32

2-24 پژوهش های داخلی. 36

جدول 2-1 خلاصه‌ای از نتایج پژوهش‌های پیشین. 41

مدل مورد استفاده در تحقیق حاضر مبتنی بر تلفیق نتایج حاصل از مطالعات اسچمیدت (2010) و منهرت و ترز (2008) و چرناتونی و وکوتام (2006) اقتباس شده است که براین اساس فرضیه های این تحقیق ارائه شده است. 42

2- 25 خلاصه. 43

3-1 مقدمه. 45

3-2 روش شناسی پژوهش… 45

3-3 فرایند کلی تحقیق. 45

3-4 جامعه آماری و نمونه آماری.. 46

3-5 قلمرو تحقیق. 46

3-5-1 قلمرو موضوعی. 46

3-5-2 قلمرو مکانی. 46

3-5-3 قلمرو زمانی. 46

3-6 روش جمع آوری داده ها 46

3-7 ابزار جمع آوری داده ها 47

3-7-1 بررسی روایی ابزار جمع آوری داده ها 47

3-7-2 بررسی پایایی (اعتبار) ابزار جمع آوری داده ها 48

3-8 روش تجزیه و تحلیل داده ها 49

3-9 خلاصه. 49

4-1 مقدمه. 51

4-2 آمار توصیفی متغیرهای تحقیق. 52

4-3 آمار استنباطی تحقیق. 57

4-3-1 آزمون نرمال بودن توزیع داده ها 57

4-4 آزمون فرض آماری : 58

4-5 خلاصه. 68

5-1 مقدمه. 71

5-2 تفسیر نتایج تحقیق. 71

5-2-1 نتایج مربوط به متغیرهای جمعیت شناختی (دموگرافیک) 71

5-2-2 تفسیر نتایج فرضیات تحقیق. 72

5-2-2-1 یافته های فرضیه اول. 72

5-2-2-2 یافته های فرضیه دوم. 72

5-2-2-3 یافته های فرضیه سوم. 73

5-2-2-4 یافته های فرضیه چهارم. 73

5-2-2-5 یافته های فرضیه پنجم. 73

5-2-2-6 یافته های فرضیه ششم. 74

5-2-2-7 یافته های فرضیه هفتم. 74

5-2-2-8 یافته های فرضیه هشتم. 75

5-2-2-9 یافته های فرضیه نهم. 75

5-2-2-10 یافته های فرضیه دهم. 75

5-2-2-11 یافته های فرضیه یازدهم. 76

5-3 مقایسه نتایج تحقیق با تحقیقات پیشین. 76

5-4 پیشنهاد برای تحقیقات آتی. 77

5-4-1 پیشنهادهای کاربردی.. 77

5-4-2 پیشنهادها برای تحقیقات آتی. 77

5-5 محدودیت های انجام تحقیق. 78

5-6 خلاصه. 78

منابع فارسی. 79

منابع لاتین. 81

Abstract 103

چکیده

اهمیت ارزش ویژه برند و برند سازی در پژوهش های علمی بسیاری مورد تأکید بوده است.. برندسازی در دو سطح داخلی و خارجی انجام می گیرد. برندسازی خارجی مربوط به مشتریان بیرونی سازمان ها می باشد و برندسازی داخلی كه با ظهور مفهوم بازاریابی داخلی در دهه های اخیر مورد توجه واقع شده است، تأكید بر كاركنان به عنوان مشتریان درون سازمان است. در این تحقیق به موضوع بررسی تاثیر عوامل فردی درون سازمانی بر ارزش ویژه برند داخلی سازمان مطالعه موردی بانک ملی استان خراسان رضوی پرداخته شده است. هدف از ین تحقیق بررسی رابطه بین عوامل فردی درون سازمانی با ارزش ویژه برند می باشد در این تحقیق از آمار توصیفی و استنباطی استفاده گردیده است .جامعه آماری مدیران و معاونین و سرپرستان بانک ملی استان خراسان رضوی می باشد که حجم نمونه انتخابی 163 نفرمی باشد داده های پژوهش از طریق پرسشنامه به صورت حضوری توسط محقق جمع آوری گردید. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده از نرم افزار های excel و نرم افزار spss استفاده گردید. پس از تحلیل داده ها کلیه فرضیات پشنهادی مورد تأیید قرار گرفت.نتایج تحقیق نشان می دهد عوامل فردی درون سازمانی بر ارزش ویژه برند داخلی سازمان مطالعه موردی بانک ملی استان خراسان رضوی تاثیر دارد .

کلید واژه: ارزش ویژه برند. برند داخلی، تمایل به برند، دانش برند داخلی

1-1مقدمه

امروزه برخورداری از برندی قوی از اولویت های بسیاری از سازمان هاست. از این رو محققان این حوزه همواره آن را از جنبه های مختلفی بررسی كرده اند. برند سازی می تواند در دو وجه داخلی و خارجی انجام شود. رویكرد برند سازی در خارج از سازمان موضوعی است كه تا كنون كانون تمركز محققان
بی شماری بوده است و مشتریان را هدف قرار می دهد. از این رو شیوه هایی را برای این كار انتخاب
می كند كه به طور مستقیم به مشتری مرتبط باشد، از طرفی كاركنان از عوامل بسیار مؤثر در شكل گیری برند سازمان ها در ذهن مشتری و مصرف كننده كالا و خدمات هستند. در این صورت برند سازی داخلی به منظور ارتقای برند در درون سازمان، یعنی همان کارکنان بیان شد.(احمد و همکارانش،2003)

برند سازی داخلی یک تئوری جدید در ادبیات منابع انسانی است كه اصطلاحات بازاریابی را قرض
می گیرد تا برای سازمان ها راهی ایجاد كند كه ارزش های كاركنان و شركت را شناسایی كنند، بیشتر بر ارزش های مناسب تاكید كنند و با آنها در سراسر مكان كاری به منظور افزایش نگرش و رفتار كاركنان ارتباط برقرار كنند.(گرچلز و اوراند، 2006؛ پانجایسری و ویلسون 2008) همان طور كه برند سازی خارجی از راه تبلیغات و پیمان قوی برند، فرایند تصمیم گیری مشتری را تسهیل می كند، شركت ها
دریافته اند كه ارتقای پیام برند از داخل نیز به همان اندازه ارزشمند است. برند سازی داخلی به منظور اتقای برند در درون سازمان، یعنی همان كاركنان بیان شد. مطالعات اخیر این موضوع را ثابت كرده است. (هادیزاده مقدم و همکاران،1391)

نقش غیر قابل انکار کارکنان باعث شده است تا نیروی انسانی برای ساختن برند در چند سال اخیر، کانون توجه بسیاری از تحقیقات علمی شود(هادیزاده مقدم،1391) اهمیت برند سازی داخلی در سازمان های خدماتی و به ویژه در بانک ها که کارکنان، نمودی از مأموریت و چشم انداز و هویت برند آن ها هستند روز به روز مهم تر می شود. از طرفی با توجه به ظهور بانک های خصوصی در کنار بانک های دولتی و افزایش شدت رقابت میان آن ها، یافتن راهکارهایی برای خلق رابطه بلند مدت با مشتری و شناسایی و تقویت فعالیت های مهم و ارزش زا از نظر مشتری افزایش یافته است. این رقابت موجب برجسته شدن اهمیت جذب و حفظ مشتریان موجود شده است. ایجاد وجهه مناسب برای یک برند به عنوان ابزاری راهبردی جهت ایجاد وفاداری در مشتریان تلقی می شود.(عزیزی،1390)

به طور معمول در نظام بانكی ایران هر سال خط مشی و برنامه بازاریابی تدوین و به شعب ابلاغ می شود. در خط مشی بازاریابی سالانه به تحقق اهدافی مانند: سهم بازار، رضایت مشتریان و…. اشاره می شود.
علی رغم زیبایی این اهداف متأسفانه كاركنان شاغل در سطح شعب یا از این اهداف و برنامه و اهمیت
آن ها به درستی مطلع نیستند و بی خبرند و یا این كه در صورت اطلاع فاقد انگیزه كافی برای اجرای آن اهداف هستند. یكی از راه های پر كردن این شكاف استفاده از راهبرد برندسازی داخلی در بانك است. اهمیت برند و برندسازی در پژوهش های علمی بسیاری مورد تأكید بوده است. برندسازی در دو سطح داخلی و خارجی انجام می گیرد. برندسازی خارجی مربوط به مشتریان بیرونی است و بیانگر تلاش در جهت ایجاد تصویری ماندگار از كسب و كار در ذهن مخاطبان بیرون از سازمان است. در برندسازی داخلی كه با ظهور مفهوم بازاریابی داخلی در دهه های اخیر مورد توجه واقع شده است، تاكید بر بهبود ادراك و رفتار كاركنان به عنوان مشتریان درون سازمان از برند سازمان است. در برندسازی داخلی اعتقاد بر این است كه اولین مشتریان یک سازمان، كاركنان آن هستند و تقویت برند از منظر مشتریان بیرونی در ابتدا مستلزم تقویت جایگاه برند در داخل سازمان و در نزد كاركنان است. (عزیزی،1390)

كاتلر (2006)بیان داشت كه خدمات مستلزم سه نوع بازاریابی بیرونی، درونی و متقابل (رابطه مند) می باشد. بازاریابی بیرونی شامل آماده كردن، قیمت گذاری، توزیع و ترفیع خدمات به مشتری است. بازاریابی متقابل مهارت كاركنان در خدمت رسانی به مشتری را تشریح می كند و بیشتر به رفتار كاركنان با مشتری
می پردازد. بازاریابی درونی آموزش و انگیزش كاركنان در ارائه خدمات را مد نظر قرار می دهد.(سید جوادین و همکاران،1387) . كاتلر تأكید می كند بازاریابی داخلی باید مقدم بر بازاریابی خارجی انجام پذیرد، زیرا تا زمانی كه برند سازمان برای كاركنان كه همان مشتریان داخلی هستند مشخص و تثبیت نشود امكان تقویت برند از منظر مشتریان بیرونی وجود نخواهد داشت.(عزیزی،1390)ساختن یک برند خدمات متمایز و موفق، به تعهد همه كاركنان در سراسر سازمان خدماتی نیاز دارد. كیفیت خدمات یک عامل كلیدی تمایز بین رقباست. به همین دلیل كاركنان با كیفیت بالا، حیاتی هستند.( والیک وچرناتونی و بیل ، 2012)

1-2 بیان مساله

برند سازی داخلی یک تئوری جدید در ادبیات منابع انسانی است كه اصطلاحات بازاریابی را قرض
می گیرد تا برای سازمان ها راهی ایجاد كند كه ارزش های كاركنان و شركت را شناسایی كنند، بیشتر بر ارزش های مناسب تاكید كنند و با آنها در سراسر مكان كاری به منظور افزایش نگرش و رفتار كاركنان ارتباط برقرار كنند.(گرچلز و اوراند، 2006؛ پانجایسری و ویلسون 2008) همان طور كه برند سازی خارجی از راه تبلیغات و پیمان قوی برند، فرایند تصمیم گیری مشتری را تسهیل می كند، شركت ها
دریافته اند كه ارتقای پیام برند از داخل نیز به همان اندازه ارزشمند است. برند سازی داخلی به منظور اتقای برند در درون سازمان، یعنی همان كاركنان بیان شد. مطالعات اخیر این موضوع را ثابت كرده است. (هادیزاده مقدم و همکاران،1391)

نقش غیر قابل انکار کارکنان باعث شده است تا نیروی انسانی برای ساختن برند در چند سال اخیر، کانون توجه بسیاری از تحقیقات علمی شود(هادیزاده مقدم،1391) اهمیت برند سازی داخلی در سازمان های خدماتی و به ویژه در بانک ها که کارکنان، نمودی از مأموریت و چشم انداز و هویت برند آن ها هستند روز به روز مهم تر می شود. از طرفی با توجه به ظهور بانک های خصوصی در کنار بانک های دولتی و افزایش شدت رقابت میان آن ها، یافتن راهکارهایی برای خلق رابطه بلند مدت با مشتری و شناسایی و تقویت فعالیت های مهم و ارزش زا از نظر مشتری افزایش یافته است. این رقابت موجب برجسته شدن اهمیت جذب و حفظ مشتریان موجود شده است. ایجاد وجهه مناسب برای یک برند به عنوان ابزاری راهبردی جهت ایجاد وفاداری در مشتریان تلقی می شود.(عزیزی،1390)

به طور معمول در نظام بانكی ایران هر سال خط مشی و برنامه بازاریابی تدوین و به شعب ابلاغ می شود. در خط مشی بازاریابی سالانه به تحقق اهدافی مانند: سهم بازار، رضایت مشتریان و…. اشاره می شود.
علی رغم زیبایی این اهداف متأسفانه كاركنان شاغل در سطح شعب یا از این اهداف و برنامه و اهمیت آن ها به درستی مطلع نیستند و بی خبرند و یا این كه در صورت اطلاع فاقد انگیزه كافی برای اجرای آن اهداف هستند. یكی از راه های پر كردن این شكاف استفاده از راهبرد برندسازی داخلی در بانك است. اهمیت برند و برندسازی در پژوهش های علمی بسیاری مورد تأكید بوده است. برندسازی در دو سطح داخلی و خارجی انجام می گیرد. برندسازی خارجی مربوط به مشتریان بیرونی است و بیانگر تلاش در جهت ایجاد تصویری ماندگار از كسب و كار در ذهن مخاطبان بیرون از سازمان است. در برندسازی داخلی كه با ظهور مفهوم بازاریابی داخلی در دهه های اخیر مورد توجه واقع شده است، تاكید بر بهبود ادراك و رفتار كاركنان به عنوان مشتریان درون سازمان از برند سازمان است. در برندسازی داخلی اعتقاد بر این است كه اولین مشتریان یک سازمان، كاركنان آن هستند و تقویت برند از منظر مشتریان بیرونی در ابتدا مستلزم تقویت جایگاه برند در داخل سازمان و در نزد كاركنان است. (عزیزی،1390)

كاتلر (2006)بیان داشت كه خدمات مستلزم سه نوع بازاریابی بیرونی، درونی و متقابل (رابطه مند) می باشد. بازاریابی بیرونی شامل آماده كردن، قیمت گذاری، توزیع و ترفیع خدمات به مشتری است. بازاریابی متقابل مهارت كاركنان در خدمت رسانی به مشتری را تشریح می كند و بیشتر به رفتار كاركنان با مشتری
می پردازد. بازاریابی درونی آموزش و انگیزش كاركنان در ارائه خدمات را مد نظر قرار می دهد.(سید جوادین و همکاران،1387). كاتلر تأكید می كند بازاریابی داخلی باید مقدم بر بازاریابی خارجی انجام پذیرد، زیرا تا زمانی كه برند سازمان برای كاركنان كه همان مشتریان داخلی هستند مشخص و تثبیت نشود امكان تقویت برند از منظر مشتریان بیرونی وجود نخواهد داشت.(عزیزی،1390)ساختن یک برند خدمات متمایز و موفق، به تعهد همه كاركنان در سراسر سازمان خدماتی نیاز دارد. كیفیت خدمات یک عامل كلیدی تمایز بین رقباست. به همین دلیل كاركنان با كیفیت بالا، حیاتی هستند.( والیک وچرناتونی و بیل ، 2012) اما مساله اصلی که امروزه در ذهن مدیران بانک ملی ایران خراسان رضوی است این است که آیا کارکنان این بانک برای برند سازمان خود ارزش قایل هستند یانه ؟ و آیا در راستای ایجاد ارزش ویژه برای این برند تلاش می کنند ؟ ما در این راستا برآن شدیم که به این مساله پاسخ دهیم و در صدد آن برآمدیم که بر اساس فرضیاتی که در ادامه می آوریم به این مساله بپردازیم.

1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق

هرچند تا کنون تحقیقات فراوانی در این خصوص انجام شده است اما اکثر این تحقیقات در خارج از ایران بوده و تعداد محدودی تحقیق در این مورددر ایران انجام شده است در این تحقیق بر آن هستیم تا میزان تاثیرگذاری عوامل فردی درون سازمانی رابر ارزش ویژه برند داخلی بانک ملی استان خراسان رضوی را مورد بررسی قرار دهیم و با توجه به جایگاه بانک ملی به عنوان یکی از بانک های بزرگ در ایران و حتی خاورمیانه ضرورت دیدیم که این پژوهش را در این بانک انجام داده شاید نتایج حاصل از آن با توجه به بومی سازی تحقیقات راهگشای دغدغه ذهنی بسیاری از مدیران ما می باشد با انجام این تحقیق مدیران عالی بانک به این نتیجه می رسند که دام یک از عوامل درون سازمانی بر ارزش ویژه برند تاثیر گذار      می باشد و با توجه بیشتر و سرمایه گذاری بر روی این عوامل باعث ارتقائ برند بانک گردند در غیر این صورت ممکن است رقبای بانک با بهره گرفتن از این عوامل با ایجاد برند قوی تر از بانک ملی پیشی گیرند .

1-4 اهداف تحقیق

هدف کلی :

سنجش عوامل فردی درون سازمانی بر ارزش ویژه برند داخلی سازمان مطالعه موردی بانک ملی استان خراسان رضوی

اهداف کاربردی :

سنجش تاثیر دانش برند داخلی بر ارزش ویژه داخلی بانک ملی خراسان رضوی.

سنجش تاثیر تمایل بر تعهد بر برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی.

سنجش تاثیر تعهد بر برند داخلی ارزش ویژه داخلی بانک ملی خراسان رضوی.

سنجش تاثیر تمایل بر ارتباط با برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی .

سنجش تاثیرشناسایی هویت برند بر برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی .

1-5 سوالات تحقیق

1. آیا تمایل به برند (درسطح سازمانی) برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.؟
2. آیا تمایل به برند بر تعهد به برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟ .
3. آیا تمایل به برند برارتباط با برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.؟
4. آیا تمایل به برند بردانش برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟
5. آیا تمایل به برند برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟
6. آیا عوامل سطح فردی کارکنان برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟
7. آیا تعهد به برند داخلی برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟
8. آیا دانش برند داخلی برارزش ویژه برندداخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟
9. آیا ارتباط (مشارکت و درگیری) با برندداخلی برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟

• آیا ارتباط با برند داخلی بردانش برندداخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟

11.آیا شناسایی هویت برند برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست؟

1-6 فرضیه های تحقیق

1. تمایل به برند (درسطح سازمانی) برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.
2. تمایل به برند بر تعهد به برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست .
3. تمایل به برند برارتباط با برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.
4. تمایل به برند بردانش برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.
5. تمایل به برند برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.
6. عوامل سطح فردی کارکنان برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.
7. تعهد به برند داخلی برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.
8. دانش برند داخلی برارزش ویژه برندداخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.
9. ارتباط (مشارکت و درگیری) با برندداخلی برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست .
10. ارتباط با برند داخلی بردانش برندداخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.

• شناسایی هویت برند برارزش ویژه برند داخلی بانک ملی خراسان رضوی تاثیرگذاراست.

1-7 قلمرو تحقیق

1-7-1 قلمرو موضوعی

موضوع مورد بررسی تاثیر عوامل فردی درون سازمانی بر ارزش ویژه برند داخلی سازمان مطالعه موردی بانک ملی استان خراسان رضوی می باشد .

1-7-2 قلمرو مکانی

قلمرو مکانی تحقیق شعب بانک ملی در سطح استان خراسان رضوی بوده است .

1-7-3 قلمرو زمانی

قلمرو زمانی تحقیق در فاصله بین بهمن ماه 92لغایت شهریور ماه 93 می باشد.

1-8 روش تحقیق