سیر(Allium sativum L.) یکی از مهم ترین گیاهان دارویی و صنعتی خانواده Alliaceae می باشد. پیاز سیر مانع از تکثیر سلول‌های سرطانی می شود و دارای قدرت ضدعفونی كنندگی، حشره كشی، ضدقارچ و باکتری ، کاهش دهنده فشار و قند خون، ضد اسهال، تقویت کننده سیستم گوارش و همچنین به عنوان عطر و طعم دهنده مورد استفاده صنایع دارویی و غذایی قرار می‌گیرد تاریخ کاشت و تراکم بوته دو مولفه اصلی و اولیه در زراعت گیاهان محسوب می شوند. تاریخ کاشت یکی از عوامل مهمی است که بر طول دوره رشد رویشی و زایشی و توازن بین آنها و همچنین سایر عوامل تولید، کیفیت برداشت و در نهایت عملکرد تأثیر می گذارد. علاوه بر تاریخ کاشت ، تراکم گیاهی نیز از عوامل مهم تعیین کننده تولید محسوب می شود. یکی از پیش شرط های لازم برای دستیابی به عملکرد بالا، تأمین شرایط مطلوب جهت استفاده از تابش خورشیدی به منظور تولید مواد فتوسنتزی در بالاترین حد کارایی آن است. دست یابی به این هدف با تغییر تراکم بوته و توزیع بوته ها در واحد سطح زمین میسر است لذا یکی از نخستین گام های زراعی کردن یک گیاه، شناخت مطلوب ترین تراکم جهت بهترین استفاده از نهاده ها و عوامل محیطی است.با توجه به اینکه در رابطه با تاریخ کاشت و تراکم مطلوب اکوتیپ های گیاه سیر در منطقه سمنان اطلاعات چندانی وجود ندارد لذا به نظر می رسد انجام تحقیقات در این زمینه می تواند سبب افزایش کمی و کیفی محصول در منطقه گردد. لذا هدف از این مطالعه بررسی اثرات تاریخ کاشت و تراکم بوته بر خصوصیات کمی و کیفی گیاه سیر می باشد. این آزمایش بصورت کرت های دو بار خرد شده درقالب بلوکهای کاملا تصادفی با سه تکرار انجام شد در پایان طرح علاوه بر عملکرد، اجزای عملکرد که شامل تعداد سیرچه در سیر، وزن سیر ، وزن تر و خشک بوته و غده و اندازه سطح برگ و وزن خشک گیاه نیز مورد ارزیابی قرارخواهند گرفت همچنین خصوصیات کیفی گیاه شامل اسانس گیری سیر نیز در این آزمایش مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت. در یک نتیجه گیری کلی کشت‌های پاییزه مخصوصاً تاریخ کاشت 25 مهر ماه از نظر بسیاری از صفات مثل عملکرد نسبت به کشت بهاره برتری داشتند که طولانی‌تر بودن دوره رشد و نمو و انتقال مواد فتوسنتزی بیشتر به سیر از دلایل عمده آن است، همچنین با افزایش تراکم با وجود کاهش در بسیاری از صفات، عملکرد در واحد سطح افزایش معنی دار نشان داد. در کشت‌های پاییزه بین دو اکوتیپ مورد مطالعه خیلی اختلاف معنی دار مشاهده نشد اما در کشت بهاره اکوتیپ سفید همدان در اکثر صفات بهتر از اکوتیپ کویر دامغان بود.

1-1مقدمه

گیاهان دارویی یكی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند كه در صورت شناخت علمی، كشت، توسعه و بهره برداری صحیح می توانند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغالزایی و صادرات غیر نفتی داشته باشند. رویكرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و تركیبهای طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی _ بهداشتی و غذایی و بدنبال آن توجه مردم، مسئولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر نیاز مبرم به تحقیقات پایه ای و كاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می سازد. (امیدبیگی،1376)

سیر[1] در میان آلیوم های خوراكی دومین محصول مهم بعد از پیاز می باشد و به عنوان سبزی، ادویه و دارو مورد استفاده قرار می گیرد . تولید جهانی سیر 12 میلیون تن می باشد كه از سال 1986 تا سال 2006 افزایش دو برابری داشته است . بیشترین سطح زیر كشت و تولید به كشور چین با 489200 هکتار و 6/6 میلیون تن تعلق دارد .(Anon, 2007)سیر دارای خواصی همچون قدرت ضدعفونی كنندگی، حشره كشی،ضدباكتریایی، ضدقارچی، ضدسرطانی و پایین آورنده قند و چربی خون می باشد كه ناشی از وجود موادی مانند سینسیترین، پروتئین، فیبر، چربی، ویتامین های C ،B ،A و قندهای طبیعی مقدار زیادی از ریز مغذی ها (مس، آهن، قلع، كلسیم) می باشد .(Bayat and Nosrati, 2001)

سطح زیر كشت سیر در ایران متغیر بوده و در سالهای اخیر حدود 18000-14700 هکتار با میانگین تولید 8-6 تن در هكتار گزارش شده است. استان همدان از جمله مناطق مستعد كشت سیر در ایران است كه تاریخ كاشت مرسوم ان در منطقه همدان بین 15 الی 30 آبان ماه می باشد كه با توجه به تاریخ برداشت سیر در منطقه كه بین 20 الی 30 تیر ماه می باشد امكان كشت دوم نیز مهیا می باشد. سطح زیر كشت سیراستان همدان در سال زراعی 86-1385 حدود 2852 هکتار و میزان تولید استان 24319 تن و میانگین عملكرد آن 9 تن در هكتار بود . علت عملكرد بالاتر سیر در این استان نسبت به میانگین كشور پوشش مناسب برف بر روی محصول در زمستان می باشد. از سوی دیگر بارندگی كافی در بهار و دمای مطلوب روز و شبهای خنك در تابستان كه موجب رشد مطلوب سیر در همدان می گردد از عوامل این برتری می باشد .(Nosrati, 2004) سیر سفید همدان دارای ده توده محلی می باشد كه در بین این توده ها بر اساس سلكسیون منفی شدید و گزینش تك بوته های برتر، توده علی آباد برتری نسبی از خود نشان داد

.(Abadi et at., 2009)

یكی از مهمترین عوامل مدیریت زراعی موثر بر عملكرد و دیگر خصوصیات زراعی تاریخ كاشت می باشد .(Sarmadnia and Koucheki, 2001)

آزمایشات انجام گرفته در خصوص زمان كاشت حاكی از آن است كه در تاریخ كاشت های مناسب حداكثر عملكرد به دست می آید، زیرا با توجه به رطوبت مناسب خاك و درجه حرارت مطلوب گیاه از رشد بهتری برخوردار می گردد (.(Khajehpour, 1992

تاریخ كاشت سیر در یک منطقه بایستی طوری تنظیم شود كه حداقل شیوع آفات مكنده را در مرحله رشد گیاه که در حال سیر بندی است داشته باشیم .

 بهترین روش مبارزه با آفات سیراجرای اصول بهزراعی مانند كشت به موقع وكاشت ارقام مقاوم و زودرس می باشد.(Khajehpour, 1992)

با تأخیر در كاشت و كوتاه شدن دوره رشد در نهایت عملكرد به طورمعنی داری كاهش یابد.

تاریخ كاشت مطلو ب بستگی به رقم، منطقه، تراكم و شرایط محیطی دارد. برخی محققین معتقدند در تاریخهای مختلف كاشت شرایط محیطی مانند طول دوره رشد، طول روز، دما وعواملی مانند رطوبت قابل دسترس با یكدیگرتفاوت دارند، به علاوه كاهش رشد رویشی باعث كاهش عملكرد در كشت دیر هنگام

می شود . تاریخ كاشت بر تمام شاخص ها از جمله عملكرد سیر، شاخص برداشت، ارتفاع گیاه و تعداد برگ تأثیر معن ی داری می گذارد .

تأخیر در كاشت موجب كاهش دوره رشد و كاهش شاخص سطح برگ، كاهش وزن خشك و سرعت رشد محصول می گردد.

كاشت به هنگام، موجب افزایش ماده خشك می شود زیرا تکمیل پوشش گیاهی و جذب نور بیشتر و روند تجمع مواد فتوسنتزی تسریع می گردد و گیاه بهتر می تواند از منابع محیطی موجود بهره ببرد .(Sarmadnia and Koucheki, 2001)

به عقیده پولر و سایمون (Pooler and Simon, 1998) در كشت پائیزه تجمع ماده خشك افزایش می یابد و در كشت بهاره تجمع ماده خشك كاهش می یابد . در گزارش واترر(Waterer, 2001) مقایسه كاشت پائیزه و بهاره ازنظر رشد گیاه و كارائی مصرف آب نشان داد كارائی مصرف آب در كشت پائیزه نسبت به بهاره افزایش داشته است . كاشت سیر در فصل بهار در مقایسه با كاشت پائیز 16% كاهش عملكرد داشت و عملكرد كل و قابل فروش در كشت پائیزه دو برابر كشت بهاره بود و بر این اساس كشت پائیزه سیر توصیه می شود .

در آزمایشی كه در منطقه بیانكو پیشاور پاكستان توسط جمروز و همكاران (Jamroz et al, 2002) انجام شد چهار تاریخ كاشت اول نوامبر (11 آبان) ، 15 نوامبر (25 آبان) ، 30 نوامبر (10 آذر) و 15 دسامبر (25 آذر) مورد آزمایش قرار گرفت و نتایج نشان داد بیشترین عملكرد از تاریخ كاشت 15 نوامبر (25 آبان) حاصل گردید . در ایالت كالیفرنیای آمریكا سیر در اوایل پائیز (سپتامبر یا اوایل اكتبر ) كاشته می شود و نتایج بدست آمده از این منطقه نشان می دهد كه عملكرد بالا با كشت زود هنگام پائیزی ارتباط دارد.

كاشت سیر در اواخر زمستان (فوریه یا مارس) می تواند تحت شرایط ویژه ای در مناطق سردسیر انجام گیرد . در این نوع كشت رشد و تحریک سرمایی باید به اندازه كافی باشد و گرنه این كاشت دیر هنگام سبب تولید سیر به نحو مناسب نمی شود چون كه ممكن است بوته ها سرمای مورد نیاز زمستانه جهت سیربندی را دریافت ننمایند ( .(Rabinowitch, 1999

در آزمایشی كه در كشور استونی توسط مادیسا و مایدمور ((Madisa and Midmore, 2002انجام شد دو واریته سیر در شش تاریخ كاشت با فاصله ده روز در پائیز از اول سپتامبر تا اواخر نوامبر كشت شدند . در طول دوره رشد، میزان خسارت زمستانه، صفات رویشی گیاه (تعداد برگها، ارتفاع گیاه و قطر ساقه گیاه) عملكرد و كیفیت آن اندازه گیری شد . نتایج نشان داد كه تاریخ كاشت 15 سپتامبر تا 15 اكتبر در صورتی كه میانگین دمای روزانه بطور ثابت زیر صفر درجه باقی بماند بالاترین عملكرد را خواهد داشت.