1- کلیات……………………….. 4

1-1 مقدمه………………………. 4

1-1-1 بیان مسئله………………………. 5

2-1-1 اهمیت و ضرورت……………………….. 5

3-1-1 سوالات تحقیق………………………. 5

4-1-1 فرضیه های تحقیق………………………. 6

5-1-1 پیشینه تحقیق………………………. 6

6-1-1 روش تحقیق………………………. 6

2-1 اشاره به پیشینه تاریخی وجغرافیایی سیستان……………. 7

1-2-1 جغرافیای سیستان………………………. 7

2-2-1 شهرهای سیستان در قرون آغازین هجری قمری……………………….. 9

3-2-1 نقشه سیستان در زمان ورود اسلام به این سرزمین………………………. 10

4-2-1 پیشینه اعتقادی سیستان تا زمان ورود اسلام به آن جا……………….. 11

5-2 -1 جمع بندی فصل اول………………………. 16

فصل دوّم: نمودارتاریخی حضور و رشد مکاتب کلامی درسیستان ( ناظر به جریان ها، شخصیت ‌ها و آثار)….. 17

1-2 شیعیان سیستان………………………. 18

1-1-2 شیعیان امامی………………………. 18

2-1-2 شیعیان زیدیه………………………. 35

3-1-2 شیعیان اسماعیلیه………………………. 40

4-1-2 جمع بندی فعالیت تشیع سیستان………………………. 42

2-2 خوارج………………………. 43

1-2-2 فرقه های خوارج در سیستان………………………. 46

2-2-2 جمع بندی فعالیت خوارج سیستان………………………. 50

3-2 اهل سنت سیستان………………………. 50

1-3-2 اهل حدیث……………………….. 50

2-3-2 مرجئه………………………. 67

3-3-2 کرامیه………………………. 69

4-3-2 معتزله………………………. 73

5-3-2 ماتریدیه……………………… 75

6-3-2 قدریه………………………. 78

7-3-2 تصوف……………………….. 80

8-3-2 جمع بندی فعالیت اهل سنت سیستان………………………. 85

فصل سوّم: اندیشه ها و روش کلامی متکلمان آن دیار………………………. 87

1-3 اندیشه کلامی متکلمان شیعی سیستان………………………. 88

1-1-3 شیعیان امامی………………………. 88

2-1-3 زیدیه………………………. 96

3-1-3 اسماعیلیه………………………. 99

2-3 اندیشه کلامی خوارج سیستان………………………. 102

1-2-3 اندیشه های کلامی ازارقه………………………. 102

2-2-3 اندیشه کلامی عطویه………………………. 103

3-2-3 اندیشه کلامی حمزه خارجی………………………. 103

3-3 اندیشه کلامی اهل سنت سیستان………………………. 104

1-3-3 اهل حدیث……………………….. 104

2-3-3 کرامیان………………………. 116

4-3 جمع بندی آراء و اندیشه ها متکلمان سیستان………………………. 119

نتیجه گیری……………………….. 120

منابع و مآخذ………………………. 121

چکیده:

اگر به تاریخ کلام به عنوان شاخه ای از علم کلام بنگریم مطالعه تاریخی رخدادهای کلامی در این میان، جایگاه استواری خواهد داشت. در این پژوهش، سیستانِ تاریخی به عنوان یک ظرف مکانی از جهت فعالیت های کلامی مورد توجه قرار گرفته است.

در جغرافیای تاریخی، «سیستان» بر تمامی سرزمین های واقع در جنوب شرقی ایران حدّ فاصل جنوب خراسان و شرق کرمان، غرب هراتِ افغانستان و شمال بلوچستان( مکران)، اطلاق می شود.

این سرزمین از قرن اول (هجری قمری)، فعالیت کلامیش آغاز شده و تا قرن هفتم ادامه داشته است؛ هدف این پایان نامه چنین است مکاتب کلامی که د

ر این قرون در سیستان فعالیت داشته را بررسی کند و چگونگی پیدایش و رشد این مکاتب را مورد کنکاش قرار دهد؛ هدف دیگر از پژوهش حاضر این است متکلمانی که در این برهه زمانی در سیستان سکونت داشته یا متعلق به آن جا بوده را بررسی کرده و آثار و روش کلامی آنان را تبیین کند.

روش ما در اینجا، روش توصیفی تحلیلی است؛ موضوع با بررسی کتب کلامی، تاریخی، رجالی و حدیثی، ارزیابی و تحلیل قرار می گیرد؛ یافته های این تحقیق نشان می دهد که در سیستان، مکاتب کلامی همچون شیعه امامی، زیدیه، اسماعلیه، خوارج، اهل حدیث، معتزله و کرامیه فعالیت داشته و هر یک از این مکاتب دارای اندیشمندانی بوده اند که آثار کلامی و مبانی خاصی از خود به جا گذاشته اند.

این شهر طی چندین قرن، یکی از مهم‌ترین حوزه‌های درسی اهل سنت به شمار می‌آمد و مجموعه‌ای از بزرگ‌ترین فقها، محدثان و متکلمانِ اهل تسنن را در خود جای داده بود، همچنین در این شهر مفاخری از شیعیان همچون«حریز بن عبدالله» حضور داشتند که مکتب اهل البیت را گسترش دادند.

فصل اول: کلیات

1- کلیات

1-1- مقدمه

سیستان یکی از سرزمین هایی است که عالمانِ اسلام شناسی را درخود پرورش داده است و کسانی برای آموختنِ مبانی اسلامی از این دیار رهسپار بلاد اسلامی می شدند و از متکلمان به نامِ زمانه خود می شدند و عدّه ای از آنان به این سرزمین بازگشته و تفکر حدیثی کلامی را در این دیار گسترش می دادند و عدّه دیگری در باقی بلاد زیسته اند.

دراین سرزمین فرقه های گوناگون اسلامی حضور داشته اند؛ از جمله«شیعه امامی»، «اسماعیلی»، « زیدیه»، «خوارج»، «اهل حدیث»، «شافعیه »، «حنفیه»، «صوفیه»؛ عالمان این فرقه ها، اندیشه های کلامی خود را دراین بلاد گسترش دادند.

درباره عالمان این دیار، کتاب هایی نوشته شده است؛ اما درباره اندیشهِ کلامی این عالمان و رابطه حوزه کلامی شیعی و سنی کمتر نگاشته شده است؛ لذا در این تحقیق متکلمان سرشناس این دیار را بررسی کرده وتاثیر اندیشه های این عالمان را در این دیار بررسی کنیم.

با توجه به کمبود منابع موجود در این زمینه، کار نگارش پایان نامه به سختی پیش رفت ولی آخرالامر به لطف الهی این تحقیق با تمام نقصانش به دستاوردهای مهمی رسید.

1-1-1 بیان مسئله

یکی از مباحث کلامی، بررسی مکاتب کلامی است که در منطقه جغرافیایی وجود داشته و دارای پیراوانی بوده اند؛ سیستان نیز یکی از مناطقی است که اکثر فرقه های اسلامی در آنجا دارای عالمان سرشناسی بوده اند؛ مانند«شیعه اثنا عشری، زیدی، اسماعیلی، خوارج، اهل حدیث، شافعی، معتزلی، حنفی و صوفی» وبعضی از این عالمان دارای آثار کلامی یا دارای آثار حدیثی بوده اند که با رویکرد کلامی- اعتقادی احادیث را نقل می کرده اند؛ لذا در این پایان نامه مکاتب کلامی آنجا وآثار کلامیشان و اندیشه های کلامی آنجا را بررسی می کنیم.

2-1-1 اهمیت و ضرورت

بررسی مکاتب کلامی و رویکرد عالمان یک منطقه نقش بسزایی درشناخت تاریخ کلام اسلامی دارد و از سویی که اکثر فرقه های اسلامی در سیستان حضور داشته اند به گونه ایی که اکثر متکلمان این فرقه ها، محدّث نیز بوده اند؛ لذا برای فهم احادیث کلامی راوی، شناخت مکتب فکری او دارای اهمیت است. همچنین با توجه به عدم معرفی کامل مورخان از رخدادهای کلامی در سیستان، نویسنده را بر آن داشت تا تحقیقی گردآوری کند تا تمام فرقه های اسلامی و فعالیت های متکلمان آنان را در این دیار نمایان کند.

3-1-1 سوالات تحقیق

سوال اصلی: آیا منطقه سیستان در سده های نخستین اسلامی از ظرفیت های فکری و اعتقادی برخوردار بوده و هر یک از گروه ها و فرقه ها چه متکلمان و آثار کلامی را به جامعه اسلامی تقدیم کرده اند؟

سوال فرعی:

1- سیر تاریخی مذاهب کلامی در سیستان چگونه بوده است؟

2- گرایش ها و مکاتب کلامی متکلمان سیستان چگونه است؟

3-آرا و روش کلامی متکلمان آن جا در سده های نخستین اسلامی چگونه بوده است؟

4-1-1 فرضیه های تحقیق

1-بعضی از متکلمان – شیعه و سنی- آن دیار دارای آثار کلامی یا داری آثار حدیثی با رویکرد کلامی بوده اند.

2- با ورود اسلام در قرن اول تفکر کلامی در سیستان آغاز گردید ودر قرن سوم و چهارم تقریباً اکثر فرقه های اسلامی در این منطقه حضور داشتند و فعالیت می کرده اند

3- دراین دیار تفکرات نص گرایی اهل حدیث و عقل گرای معتزلی و عقلی حدیثی شیعی و خوراج حضور داشته اند و در این دیار فعالیت می کردند.

4- برخی متکلمان سیستان دارای آرای کلامی خاصی بوده اند مانند: آرای کلامی محمد بن کرام موسس فرقه کرامیه.

5-1-1 پیشینه تحقیق