دکتر ناصرالدین شاهحسینی
دکتر محمدامیر عبیدینیا
تکه هایی از متن به عنوان نمونه :
فهرست مطالب
ـ چكیده 1
فصل اوّل: كلّیات پژوهش… 3
ـ مقدّمه. 4
ـ بیان مسأله. 6
ـ اهمّیت و ضرورت انجام تحقیق.. 7
ادبیات و سوابق پژوهش…. 8
ـ تحقیقات عربی و اسلامی.. 9
ـ مقدّمهی ابنخلدون. 9
ـ الاسرائیلیات فیالتفسیر و الحدیث… 10
ـ الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر. 11
ـ الاسرائیلیات و أثرها فى كتب التفسیر. 11
ـ پژوهشهای فارسی در تفسیر و علوم قرآنی.. 11
ـ پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن. 11
ـ اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستانهای انبیا در تفاسیر قرآن. 12
ـ پژوهشهای ادبی.. 13
ـ اهداف تحقیق.. 14
ـ سؤالات تحقیق.. 14
ـ فرضیههای تحقیق.. 14
ـ تعریف واژه ها و اصطلاحات فنّی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی) 15
ـ روششناسی تحقیق.. 15
ـ جامعهی آماری.. 17
ـ محدودیتها 17
فصل دوم: شناختنامهی عطّار نیشابوری.. 18
ـ مقدّمه. 19
ـ نگاهی به احوال عطّار از تولّد تا مرگ… 20
ـ آثار عطّار. 23
ـ منطقالطیر. 24
ـ مصیبتنامه. 25
ـ الهینامه. 26
ـ اسرارنامه. 27
ـ مختارنامه. 27
ـ دیوان. 28
ـ تذکرةالاولیاء 28
ـ سرچشمهها و مآخذ شعر عطّار. 29
ـ غزّالی و ابوسعید. 31
ـ عطّار، حكایات، اسرائیلیات و روایات مجعول. 31
ـ عطّار و تورات… 34
ـ جایگاه عطّار در فرهنگ و ادب فارسی و جهانی.. 37
ـ سالشمار حوادث زندگی و عصرِ عطّار نیشابوری.. 38
فصل سوم: درآمدی بر روایات مجعول و اسرائیلیات در تفسیر و ادب فارسی.. 40
بخش اوّل: علمالحدیث و روایات مجعول. 41
ـ علوم حدیث… 42
ـ مهمترین اصل حدیثشناسی.. 43
ـ عطّار و احادیث موضوع. 44
ـ احادیث موضوع(جعلی) و ضعیف و بازتاب آنها در آثار عطّار نیشابوری.. 45
بخش دوم: اسرائیلیات و تفسیر. 49
ـ تفسیر. 50
ـ اقسام تفسیر. 52
ـ تفسیر به مأثور. 52
ـ علل ضعف و جعل در تفسیر مأثور(فهرستوار) 53
ـ روش درست در تفسیر قرآن کریم. 53
ـ اسرائیلیات… 53
ـ انواع اسرائیلیات… 55
ـ منابع اصلی اسرائیلیات… 55
ـ فرهنگ یهودی.. 56
ـ یهود 56
ـ تلمود 59
ـ فرهنگ مسیحی.. 60
ـ مسیحیت… 60
ـ انجیل.. 61
ـ اهل کتاب… 62
ـ کتب تاریخی و سیرهنویسی.. 62
ـ خیالپردازی و افسانهسراییهای مسلماننماهای اهل کتاب… 63
ـ کیفیت راهیابی اسرائیلیات در تفسیر، حدیث و متون اسلامی.. 63
ـ راویان اسرائیلیات… 66
ـ معیار سنجش و تشخیص اسرائیلیات… 66
ـ هشدارهایی دربارهی خطر اسرائیلیات و راههای مقابله با آن. 68
بخش سوم: اسرائیلیات و ادب فارسی.. 71
ـ مقدّمه. 72
ـ نقش قصص و تلمیحات اسلامی در ادب فارسی.. 73
ـ اسرائیلیات در تفسیر و برداشتهای عرفانی و ادبی.. 75
ـ کیفیت راهیابی اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78
ـ سرچشمههای روایات مجعول و اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78
فصل چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در آثار عطّار نیشابوری.. 82
ـ مقدّمهای بر اسلام و قصص قرآنی.. 83
بخش اوّل: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان آدم و حوّا(علیهماالسلام) 88
ـ مقدّمه. 89
ـ داستان آدم(ع) در قرآن. 89
ـ آفریده شدن حوّا در قرآن. 90
ـ داستان آدم به روایت کتابهای مقدّس…. 91
ـ خلاصهی داستان آدم(ع) به روایت تورات… 92
ـ آفرینش آدم 92
ـ آفرینش زن. 92
ـ نافرمانی انسان. 92
ـ داوری خدا 93
ـ خلاصهی داستان آدم(ع) به روایت انجیل برنابا 93
ـ داستان آدم(ع) و حوّا(ع) در قصص اسلامی و تفاسیر. 94
ـ حدیثِ ابلیس…. 95
ـ حدیثِ آفریدنِ آدم. 95
ـ حدیثِ آدم و حوا 96
ـ فریفتنِ ابلیس مَر آدم را 97
ـ تطبیق، مقایسه، بررسی و تحلیل داستان آدم(ع) 97
ـ آفرینش حضرت آدم(ع) و نخستین مخلوق.. 97
ـ آفرینش حوّا(ع) 100
ـ لغزش و خطای آدم و حوّا و بیرون شدن آنها از بهشت… 101
ـ توبهی آدم و مشهورترین اسرائیلیات پیرامون آن. 102
ـ بازتاب اسرائیلیات داستان آدم(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 103
ـ خلقت آدم و … 103
ـ خلقت حوا و موارد پیرامون آن. 104
ـ حکایت بچهی ابلیس با آدم و حوّا 105
ـ توبهی آدم 108
ـ گندم (نام درخت ممنوعه) 109
ـ تحلیل نهایی.. 110
بخش دوم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان ادریس(ع) 111
ـ ادریس(ع) در قرآن. 112
ـ ادریس(ع) در کتب مقدّس…. 112
ـ ادریس در تفاسیر و تحلیلها 113
ـ انعکاس داستان ادریس در آثار عطّار نیشابوری.. 115
ـ تحلیل نهایی.. 117
بخش سوم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان داود(ع) 118
ـ داود(ع) در قرآن. 119
ـ داود(ع) در کتب مقدّس…. 120
ـ داستان زن اوریا و داود در تفسیرها و تحلیلها 121
ـ بازتاب اسرائیلیات داود(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 123
ـ تحلیل نهایی.. 126
بخش چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان سلیمان(ع) و ملکهی سبا 127
ـ سلیمان(ع) در قرآن. 128
ـ بحث اوّل: داستان انگشتری سلیمان و اهمیت انگشتری و ربودن آن توسط دیو. 128
ـ اشارهی قرآن در داستان انگشتری سلیمان. 128
ـ تورات و داستان روی برگرداندن سلیمان از خدا و دشمنی یربعام 128
ـ داستان انگشتری سلیمان در تفاسیر. 129
ـ تحلیل و نقد روایتها 130
ـ تجلّیات اسرائیلیات پیرامون داستان سلیمان در آثار عطّار نیشابوری.. 132
ـ سلیمان و دیو. 132
ـ گفتگوی سلیمان و مورچگان. 135
ـ عصا و سلیمان. 135
ـ حکایت سلیمان با مور عاشق.. 136
ـ حکایت سلیمان و شادروانش… 137
ـ سلیمان و زنبیلبافی.. 138
ـ حکایت بلقیا و عفّان. 138
ـ داستان عزرائیل و مرگ سلیمان. 140
ـ حکایت عزرائیل و سلیمان(ع) و آن مرد 141
ـ بحث دوم: اسرائیلیات پیرامون قصّهی بلقیس و سلیمان(ع) 146
ـ موضوع بلقیس و سلیمان در قرآن. 146
ـ بلقیس و سلیمان در کتب مقدّس… 147
ـ خرافات و اسرائیلیات سلیمان و بلقیس در تفاسیر. 148
ـ تحلیل اسرائیلیات سلیمان و بلقیس… 148
ـ بازتاب سلیمان و بلقیس در ادب فارسی.. 150
ـ نکتهی مهم در اسرائیلیات بلقیس و سلیمان. 152
بخش پنجم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان موسی(ع) 154
ـ موسی در قرآن. 155
ـ موسی در كتب مقدّس…. 155
ـ داستان موسی(ع) و طلب رؤیت و تجلّی خدا 156
ـ تفسیرها در روایت تجلی خدا بر كوه و بیهوشی موسی.. 156
ـ تجلّی در آثار عطّار. 157
ـ اسرائیلیات در شكستن الواح و عصبانیت حضرت موسی(ع) 158
ـ روایت تورات… 159
ـ روایت قصصالانبیاء نیشابوری.. 159
ـ روایت كشفالاسرار میبدی.. 160
ـ روایت مجعول «موسی و كرم و سنگ» 160
ـ تحلیل نهایی.. 161
بخش ششم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان نوح(ع) 163
ـ نوح در قرآن. 164
ـ نوح و کشتی نوح در کتاب مقدّس…. 164
ـ خلاصهی داستان نوح در قاموس کتاب مقدّس…. 165
ـ کشتی نوح و طوفان در «تفسیر طبری» و «الدرّ المنثور» سیوطی.. 166
ـ تحلیل اسرائیلیات کشتی نوح.. 167
ـ طوفان و کشتی نوح در آثار عطّار نیشابوری.. 168
ـ نوح و گریهها و نوحههایش…. 169
ـ حكایت دستور خدا بر كوزه شكستن كوزهگر. 170
ـ تحلیل نهایی.. 171
بخش هفتم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان هاروت و ماروت.. 172
ـ هاروت و ماروت در قرآن. 173
ـ هاروت و ماروت در كتاب مقدّس…. 174
ـ هاروت و ماروت در تفاسیر. 174
ـ تحلیل مختصر داستان. 175
ـ بازتاب هاروت و ماروت در آثار عطّار نیشابوری.. 176
ـ تحلیل نهایی.. 180
بخش هشتم: روایات مجعول و اسرائیلیات و دفاعیههای عطّار از ابلیس… 181
ـ ابلیس در لغت، قرآن و متون مقدّس…. 182
ـ ابلیس، عنصری مشابه در متون گاهان زرتشتی و عرفان ایرانی.. 183
ـ تفسیر صوفیانه. 184
ـ پیشینهادب صوفیه دربارهی ابلیس…. 185
ـ دفاعیههای عطّار از ابلیس…. 187
ـ حكایت ابلیس…. 193
ـ تناقض در برخورد عطّار با شیطان. 195
ـ تحلیل نهایی.. 196
بخش نهم: روایات مجعول و اسرائیلیات پیرامون آفرینش و حقیقت محمّدیّه در آثار عطّار. 198
ـ حقیقت محمد(ص) در قرآن. 199
ـ حقیقت محمّدیّه در انجیل و تفاسیر. 199
ـ حقیقت محمّدیه در متون صوفّیه. 201
ـ حقیقت محمّدیه در مقایسهی بهمن، لوگوس و کلمه از متون مقدّس…. 204
ـ صوفیه و تأویلها 205
ـ حقیقت محمّدیه در آثار عطّار نیشابوری.. 206
ـ تحلیل نهایی.. 209
فصل پنجم: یافتهها، نتایج و پیشنهادها 211
ـ یافتهها 212
ـ نتایج.. 217
ـ پیشنهادها 220
ـ کشفالآیات… 221
ـ کشفالاحادیث… 222
ـ کشفالابیات… 223
ـ نامنامه. 224
ـ منابع و مآخذ. 225
ـ کتابها 225
ـ مقالهها 233
Abstract 235
ـ چكیده
عطّار نیشابوری، بزرگترین شاعر و نویسندهی عارف قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که با زبان گیرا و گسترده و قدرت بیان و خامهی توانایش، توانسته است در تاریخ زبان و ادب فارسی، شخصیّتی دورانساز و تأثیرگذار در تحوّلات ادبی باشد.
آثار عطّار نیشابوری، تاکنون هدف رویکردهای مختلف پژوهشی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، تلاش شده از منظری دیگر بر آفرینشهای ادبی و فکری آثار عطّار توجه کرده و جلوههای روایات مجعول و اسرائیلیات در آنها باز نموده شود.
یكی از ویژگیهای مهمّ آثار عطّار، ورود روایات جعلی و اسرائیلیات است كه به تدریج از اوایل اسلام در بسیاری احادیث، قصص و روایات و تفاسیر نفوذ کرده و در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و او هم چون بسیاری از صوفیه، از آنها تأثیر پذیرفته و در آثار خود، بهره برده است.
روایات مجعول به مجموعهی اخبار و روایتهایی اطلاق میگردد که در قرآن و فرهنگ اسلامی اصالت ندارند و از طریق قصّاصان و جاعلان حدیث و خبر، از همان قرون اوّلیهی اسلامی وارد تفسیر و فرهنگ و ادبیات اسلامی شده و حقیقتهای قرآنی به ویژه قصص و روایات اسلامی را با ابهام روبرو ساختهاند و خواسته و ناخواسته و به شیوههای گوناگون توسط بزرگان فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی پذیرفته و در آثارشان به فراوانی وجود دارد.
هدف كلی این پژوهش، بازشناخت و بررسی روایات مجعول و اسرائیلیات به عنوان اندیشههای غیراسلامی به طور عام و میزان اثرپذیری آثار عطّار به طور خاص و در نهایت آگاهی یافتن نسل امروز از آنها و جلوگیری از خلط اندیشههای دینی و غیر دینی میباشد.
در این پژوهش جهت بازشناسی و استخراج این تأثیرات اسرائیلیات و روایات مجعول، به کلیهی آثار عطّار توجه شده تا تحقیق از جامعیّت برخوردار بوده باشد.
یافتههای پژوهش نشان میدهد که ورود مباحث و روایات غیرضروری و مجعولات به شعر شاعرانی چون عطّار دلایلی داشته است: شاعران دستخوش احساسات شاعرانه بوده و هر چه به ذهن فعال آنها رسوخ کرده در زبان شعر آوردهاند. دیگر آنکه، برداشتهایی که از تفاسیر و تعبیرات ایمان داشته پذیرفتهاند و ناآگاهانه از منابع ضعیف استفاده کرده و صرف نظر از نوع منبع و گاه بدون توجّه به اصالت حکایت و داستان، جهت تعلیم و تفسیر آموزههای عرفانی از هر موضوعی سود جستهاند.
روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعهی کتابخانهای میباشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار میگیرد.
کلید واژهها: عطّار، روایات مجعول، اسرائیلیات و قصص
ـ مقدّمه
اندیشهی اسلامی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی، اختلاف نظرها و سلیقهها و تعبیرها و تفسیرهای گوناگون بوده و هست و تعبیرها و تفسیرها چون از ذهنیّات و اندیشههای انسانی سرچشمه گرفته، به طور طبیعی اختلافها و تفاوتها در آن زیاد بوده و هست و این یكی از علل دخیل اندیشههای گوناگون در تفسیر اندیشههای اسلامی بوده است.
از طرف دیگر، همیشه ورود اندیشههای گوناگون مذكور در راستای اصلاح و به عنوان دیدگاه مثبت نبوده بلكه همین اصالت و اساس اندیشهی اسلامی بوده كه از آغاز تولّد و حكومت نبوی در مدینه، تزلزل در كاخ كسری و روم و دشمنان دور و نزدیک انداخت. بنابراین از همان آغاز تا امروز دشمنان دین اسلام به تدریج و به شیوههای مختلف و گاه در جامههای رنگارنگ در برابر اندیشه و تفكر اسلامی موضعگیری كرده و گاه بهترین راه را نفوذ در اندیشهها، تفسیر و تأویل قرآن دانسته و در دورههای مختلف به تناسب نفوذ كردهاند و یكی از مهمّترین شیوههای رایج از دورههای اولیهی اسلامی ورود اسرائیلیات، تحریف و جعل حدیث و قصص قرآنی اندیشههای وارداتی، فرهنگ یهودی و مسیحی و اساطیر و خرافات بوده است.
خاستگاه برخی از قصّهها و روایات مجعول یا ریشه در کتابهای یهود و مسیحیت، به ویژه عهدین دارد یا ردّ پای آنها را صرفاً میتوان در اوهام و خرافات رایج در بین اقوام و ملل پیشین جستجو کرد.»[1]
آن گاه که ردّ پای تفکر یهودی در داستانهاست میتوان گفت: اسرائیلیات همان «اندیشههای وارداتی یهود در تفسیر قرآن کریم است.»[2]
ناگفته پیداست یكی از مهمّترین دغدغههای اندیشگی و فكری شاعران بزرگ و عارفان ایرانی، موضوع دین، قرآن، حدیث و مفاهیم پیرامون آن است. آنها در دورههای مختلف بر اساس استعدادهای خویش از هر روشی كه توانستهاند در راه ترویج دینداری و یكتاپرستی بهره برده و در تفهیم چنین مفاهیمی به مخاطبان عصر خود و فراعصر خویش، از هیچ تلاشی فروگذار نكردهاند.
این موضوع تفاسیر در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و در این راستا گاهی برای تفهیم و تعلیم آموزههای عرفانی، دینی، حکمی و اخلاقی، خواسته و ناخواسته از روایات مجعول در آثار خود استفاده کرده و در آثار خود، بهره بردهاند و در آثار عطّار به مراتب دیده میشود.
تردیدی نیست که مهمّترین نکته در تحقیقات موضوعی، آن است که محقّق دغدغهی آن موضوع و درگیری ذهنی با آن داشته باشد. از همان هفتههای اول مهرماه 1377 که تدریس متون تفسیری به این جانب، واگذار گردید؛ بر اساس مطالعات و تحقیقهای تفسیری پیشین خویش در قرآن و حدیث، دغدغههای پژوهش بررسی و بازشناخت روایتهای نادرست تفسیری به خصوص در ادبیات را داشته و دارم و پیوسته از خدای متعال توفیق در این راه را خواستار بوده و هستم.
تازگی و گستردگی موضوع، انتخاب آثار عطّار نیشابوری به علت پیشتازی و نقش و جایگاه بزرگ وی در تاریخ تحوّل ادب فارسی دورهی خود و پس از خویش، علاقمندی خاص به اندیشهها و آثارش و در نهایت توصیه و تأیید استادان ارجمند راهنما و مشاور، نگارنده را بر آن داشت تا رسالهی دکتری خویش را به این موضوع اختصاص دهم.
روش اصلی نگارنده در این پژوهش، مقایسهی بین مفاهیم و متون کتابهای مقدّس و اساطیری و قرآن و حدیث است تا اسرائیلیات و روایات مجعول متمایز گردد. از دیرباز روش مقایسهای و تقابل در تحقیقات علوم انسانی به ویژه ادبی و دینی پذیرفتنی بوده و این روش در مطالعات قرآنی و علوم دینی هنوز رواج دارد و حتی در جوامع غربی در حالت مقایسه و تطبیق مضامین و مفاهیم قرآنی با آنچه در تورات و انجیل وجود دارد، مناسب میدانند.[3]
میدانیم كه میراث ادبی دورهی عطّار و قبل از او، بزرگترین سرمایههای فكری و ادبی وی را تشكیل میدهد و بر همین اساس سعی شده گاه در این پژوهش، از نمونههای بكارگیری روایات مجعول و اسرائیلیات در آثار آن دوره (چون خاقانی، نظامی، میبدی، سنایی و…) و حتی پس از عطّار (مانند مولوی و حافظ و…) استفاده شود؛ تا هم به سنّت ادبی قبل از عطّار توجه كرده و هم نقش وی در بازسازی، بازآفرینی و نوآوریها و تأثیر بر آثار پس از خود در این موضوعات تا حدّی مشخص شود. ناگفته نماند هرچند كه روایتهای مجعول و نادرست تفسیری با مضمون دینی در آثار عطّار دیده و در این پژوهش بررسی و بازشناسی میشود، امّا شیوایی، جذابیّت و حسن تعلیل سرودهها چنان اوج میگیرد كه استادان متشرّع و متدیّن چون فروزانفر و… در مقابل این عظمت بیان او را میستایند و تعلیلهای ادبی و تفسیریاش را مذموم نمیشمارند. (در بخش «دفاعیههای عطّار از ابلیس» به این موضوع اشاره شده است.)
بنابراین دیبای آراستهی ادبی، نقش دورانسازی، جایگاه سخندانی و از همه مهمّتر شخصیّت پاك، مستقل و بیریای عطّار و در نهایت صدای بال سیمرغ اندیشه و زبانش پیوسته در این پژوهش طنینانداز بوده و برای همیشه جاویدان خواهد بود.
دوست دارم در اینجا به حقیقتی اعتراف کنم؛ هرچند بحثی را تمام و یا خلاصهوار بستهام این چند عبارت زندهیاد استاد فروزانفر را حسب حال خویش دانسته و میدانم: «در همهی این احوال با آن که به قدر وسع کوشیده و به فراخور توان خویش رنجی برده، عرق شرم و انفعال بر چهره میافشاند و دیده از فرط آزرم فراز میدارد چه میداند که قدم در ورطهیی هولانگیز نهاده و دست در کاری خطیر زده است.»[4]
1 پژوهشی در باب اسرائیلیات، ص 12
2 همان، ص 17
[3] افضلالرحمان در کتاب «مضامین اصلی قرآن» با روش «ونزبرو» موافقت میکند و میگوید: «من بجِّد معتقدم که این نوع پژو هش قرآنی [یعنی تطبیق و مقایسه با یهودیت و یا مسیحیت] میتواند بیاندازه سودمند باشد هر چند مجبور باشیم به نزد گایگر و هیرشفلد بازگردیم تا به درستی دریابیم که فایدهی این روش وقتی به طور مناسبی به کار گرفته می شود چقدر است.»
Fazlur Rahman –Major Thomes of the Quran Chicago: Bibliotheca Islamica -7980 IP. xiv
به نقل از: زبان قرآن، تفسیر قرآن، ترجمهی مرتضی کریمینیا 1391، مجموعه مقالات قرآنپژوهشی غربیان، انتشارات هرمس.
[4] شرح احوال و نقد و تحلیل آثار عطّار نیشابوری، فروزانفر، ص 12
[چهارشنبه 1399-10-03] [ 01:12:00 ب.ظ ]
|