به منظور بررسی پایه‌های مختلف مرکبات به کود آلی تولیدی صنایع چوب و کاغذ مازندران آزمایشی بصورت فاکتوریل در قالب طرح كاملاً تصادفی روی نهال‌های یكساله (به مدت یک سال) در سه تكرار در (نهال‌های سیترنج و سیتروملو) و پنج تكرار در (نهال نارنج) در سال های 1390 تا 1391 در ایستگاه تحقیقات باغبانی قائمشهر اجرا شد. تیمارها شامل سطوح مختلف ماده آلی (صفر، 5/2، 5 و 5/7 درصد) از منبع کود کمپوست تولیدی صنایع چوب و كاغذ مازندران و سطوح مختلف نیتروژن خالص از منبع کود سولفات آمونیوم (صفر،20، 40 و80 میلی­گرم در كیلوگرم) بود و در مجموع با احتساب سه پایه مرکبات 176 تیمار مورد بررسی قرار گرفت. نتایج در بررسی میانگین مربعات کود کمپوست و کود نیتروژن برخصوصیات مورفولوژیکی نشان داد ارتفاع نهال در نارنج، سیتروملو و سیترنج به ترتیب از لحاظ آماری در سطح احتمال 5، 5 و 1 درصد معنی‌دار شد. قطر‌طوقه به ترتیب در نهال نارنج، سیتروملو و سیترنج در سطح احتمال 5، 1و 1 و تعداد برگ درنهال‌های نارنج، سیترنج و سیتروملو در سطح احتمال 1درصد معنی‌دار شد. در نتایج اثرات متقابل دو عاملی در بررسی صفات مرفولوژیکی حداکثر ارتفاع در نهال سیترنج با مقدار 63/5 مشاهده شد. حداکثر قطر طوقه و تعداد برگ، در نهال سیتروملو به ترتیب با مقدار 72/2 و 64 نشان داده شد. بررسی میانگین مربعات غلظت عنصر نیتروژن در نهال سیتروملو و نارنج به ترتیب در سطح احتمال 5 و 1 درصد معنی‌دار شد. فسفر و منیزیم در نهال نارنج در سطح احتمال 1 درصد و پتاسیم در نهال سیترنج و نارنج به ترتیب در سطح احتمال 5 و 1 درصد معنی‌دار شدند. کلسیم در هیچ‌ نهالی اثر معنی‌داری از خود نشان نداد. آهن در نهال سیترنج و سیتروملو در سطح احتمال 1 درصد و روی در نهال سیترنج و نارنج در سطح احتمال 1 درصد معنی‌دار شد. منگنز در نهال سیترنج در سطح احتمال 5 درصد و مس در سیترنج و نارنج به ترتیب در سطح احتمال 1 و 5 درصد اثر معنی‌دار شد. نتایج بررسی اثرات متقابل دو عاملی در عناصر غذایی نشان داد، بیشترین غلظت نیتروژن در نهال سیترنج و سیتروملو برابر 90/2 بود. بیشترین غلظت فسفر، پتاسیم در برگ نهال سیترنج بود. همچنین بیشترین غلظت کلسیم در برگ نهال سیتروملو و سیترنج با مقدار 41/7 مشاهده شد. بیشترین غلظت منیزیم در نهال سیتروملو برابر با 76/0بود. حداكثر غلظت آهن در نهال سیترنج با مقدار 4/201 مشاهده شد. بیشترین غلظت منگنز در نهال سیترنج و سیتروملو برابر 35/32 بود. حداكثر مقدار روی در نهال نارنج با مقدار 14/28 مشاهده شد. بیشترین غلظت مس با مقدار 40/16 در برگ نهال سیتروملو بود. به طور کلی نهال سیترنج در جذب عناصرغذایی عملکرد بهتری نسبت به نهال سیتروملو و نارنج داشت. بررسی میانگین مربعات غلظت عناصر سنگین تحت تأثیر این دو كودنشان داد، عناصر (کروم، کادمیوم، نیکل و سرب) در هر سه پایه نارنج، سیترنج و سیتروملو در سطح احتمال 1 درصد معنی‌دار شدند. نتایج در بررسی اثرات متقابل دو عاملی بر روی فلزات سنگین نشان داد، بیشترین غلظت عناصر(کروم، نیکل و سرب) در برگ نهال سیتروملو نسبت به نهال نارنج و سیترنج مشاهده شد. حداكثر غلظت کروم برگ در نهال سیتروملو با مصرف 5/7 درصد كود كمپوست و20 میلی‌گرم در کیلوگرم کود نیتروژن برابر با 70/3 بود. حداكثر غلظت نیکل برگ در نهال سیتروملو با مصرف 5/7 درصد كود كمپوست و 20 میلی‌گرم در كیلوگرم در کود نیتروژن برابر با 48/5 بود که نسبت به تیمار شاهد 100 درصد افزایش یافت. حداكثر غلظت سرب برگ در نهال سیتروملو برابر با 47/13بود. حداكثر غلظت کادمیوم برگ در نهال نارنج در تیمار شاهد برابر با 53/0 بود. کلیه فلزات سنگین در هر سه نهال سیترنج، سیتروملو و نارنج تحت تائیر اثر متقابل دوعاملی در سطح احتمال 1 درصد معنی‌دار شد. به طور کلی نهال سیترنج در مقایسه با نهال نارنج و سیتروملو درجذب فلزات سنگین عملکرد ضعیفی از خود نشان داد.

کلمات کلیدی: کمپوست، نیتروژن، ارتفاع نهال، تعداد برگ و عناصر

1ـ مقدمه:

1ـ1ـ اهمیت مركبات:

مركبات از حدود 80 سال پیش با كاشت نهال‌های اصلاح شده ارزش اقتصادی و تجاری ویژه‌ای پیدا كرده است. تولید سرانه‌ی مركبات جهان 17 كیلوگرم است، كه این مقدار در ایران به 57 كیلوگرم می‌رسد. مصرف سرانه‌ی مركبات جهان 16 كیلوگرم و این میزان در ایران 48 كیلوگرم برآورد شده است
(فاو[1]، 2009 و 2011).

با افزایش تقاضای مصرف میوه و فرآورده‌های مرکبات، تولید آن از چین (خاستگاه آن) به بیشتر نواحی حاره ای و نیمه حاره‌ای جهان گسترش یافته است به طوری که، باعث افزایش تولید کنونی جهان تا بیش از 30% شده است و این روند در آینده نیز ادامه خواهد داشت، طبق گزارشات بیشترین آمار تولید مرکبات مربوط به پرتقال است و بعد از آن نارنگی و گریپ فروت قرار دارند و کشور های برزیل و ایالات متحده آمریکا بزرگترین تولیدکنندگان مرکبات دنیا هستند، با افزایش تولید در آمریکا و برزیل میزان مصرف تازه خوری مردم افزایش یافته و مصرف فراورده‌های آن کاهش یافته است، اما در کشورهای در حال توسعه و چین و کشورهای مدیترانه‌ای تولید فراورده‌های مرکبات در حال افزایش است، با توسعه­ صنایع فراوری مرکبات، صنعت تولید فراورده‌های جانبی ازمرکبات ایجاد شده است تا از بقایای پوست، اسانس ­های روغن و ترکیبات دیگر استفاده بهینه صورت گیرد (فلوریدا[2]، 1999).

بر اساس آخرین آمار منتشر شده، مازندران با حدود 43 درصد سطح زیركشت و 47 درصد میزان تولید در رأس تولید مركبات كشور قرار دارد. در باغ‌های استان مازندران نزدیک به یک میلیون و ششصد هزار تن مركبات، تولید می‌شود. در سطح جهانی مازندران جزو ده تولید كننده بزرگ این محصول است (جهاد كشاورزی استان مازندران، 1386).

مرکبات حاوی املاح و سرشار از ویتامین های B AP, ( یک ماده ویتامین مانند) است. نزدیک به یکصد صنعت، از مرکبات در تولید فرآورده‌های خود استفاده (ابراهیمی، 1363).

از موارد مهم و قابل توجه در صنعت مرکبات بالابردن ارزش افزوده این محصول از طریق تولید محصولات جانبی است. این محصولات شامل مواد اولیه دارویی، مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی است. اسانس پوست میوه مرکبات می‌تواند به عنوان محصولی جانبی در کارخانجات صنایع تبدیلی مورد توجه قرار گیرد و یا اینکه به عنوان یک محصول اصلی به طور خاص از ارقام معینی استخراج شود (فتوحی قزوینی و همكاران، 1385).

پرتقال فراوانترین منبع ویتامین ث است. همچنین شامل مقادیر قابل توجهی قند، کربوهیدرات، فلاونوئیدها، روغن های اسانسی و مواد معدنی می باشد (فیور[3]، 1995). درصنعت فرآوری، عمده كاربرد مركبات، تولید آب‌ میوه یا نوشیدنی­های با پایه مركبات در صنایع غذایی می­باشد (مانتی[4]، 2001).
تولید مرکبات به شرایط آب و هوایی خاصی نیاز دارد. که این شرایط در مناطق گرم بین دو مدار 40 درجه شمالی و 40 درجه جنوبی (کمربند مرکبات) بر قرار است. مناطق عمده کاشت این کمربند در عرض جغرافیایی 20 تا 40 درجه شمالی و 20 تا 40 درجه جنوبی قرار دارند (آصفی و همكاران، 1383).

كشت متراكم مركبات در بیشتركشورهای عمده تولیدكننده مركبات مانندایتالیا، برزیل، آفریقای جنوبی و ایالتهای كالیفرنیا و فلوریدای آمریكا برای بازگشت سریع سرمایه و كاهش هزینه‌های تولید بسیار رایج است. تحقیقاتی برای ارائه مناسب‌ترین تراكم كاشت، برای افزایش سودبخشی و ارزیابی روش‌هایی برای كاهش قدرت درخت انجام ‌شده است (رز[5]، 1990).

در ایران مركبات جایگاه دوم تولید را پس از سیب داشته و علاوه بر تازه­خوری، در صنعت فراوری غذایی نیز مصارف عمده­ای دارند. میزان تولید مركبات در ایران حدود چهارمیلیون تن درسال است (قزوینی و فتاحی مقدم، 1389).

1ـ2ـ گیاه‌شناسی مركبات

مرکبات از خانوادهRutaceae و زیر خانواده Aurantioideaeهستند. مرکبات گیاهانی بوته‌ای، درختچه‌ای با شاخ و برگ متراکم و یا درختی با گل های سفید مایل به ارغوانی هستند. گل‌ها 4- 8 گلبرگ ضخیم سفید، قرمز یا ارغوانی رنگ، 4- 5 کاسبرگ و 16- 32 پرچم دارند. مرکبات با داشتن گل‌های معطر و شهد فراوان، توجه حشرات به ویژه زنبور عسل را به خود جذب می‌کند (دریس[6]، 2003).

رشد اكثر گونه‌های مركبات در درجه حرارت پایین تر از 8/12 درجه سانتی گراد متوقف و یا خیلی كند می‌شود، مناسبترین درجه حرارت برای رشد مركبات بین 3/28 تا 7/32 درجه سانتیگراد می‌باشد، دمای بالای 45 درجه سانتیگراد به میوه و برگهای ارقام حساس به گرما مانند پرتقال واشنگتن ناول و نارنگی ساتسوما نسبت به دیگر ارقام آسیب شدیدی وارد می‌کند. در مورد اثرات سرما گونه‌های مختلف، عكس­العمل متفاوت نشان می‌دهند، مثلا لیمو ترش و لمون نسبت به سرما حساس بوده و مناطق گرمسیری را ترجیح می‌دهند، این گونه‌ها در تمام طول سال رشد نموده و بار می‌دهند و در تمام طول سال مراحل مختلف رشد گل و میوه را می‌توان روی یک درخت مشاهده كرد، بعضی از گونه‌ها مثل نارنج سه برگ و كامكوات نسبت به سرما مقاوم بوده و مناطق نسبتا سرد را خوب تحمل می‌كنند، گریپ فروت و پرتقال گونه‌هایی هستند كه ازاین نظر بین این دو دسته قرار می‌گیرند، نسبت به شوری حساس هستند. بهترین خاك برای پرورش مركبات خاك‌های شنی لومی می‌باشد، خاكی كه از 2 میلی موس بر سانتی متر مربع بالاتر رود میزان عملكرد پایین می‌آید، بعضی از پایه ها مانند نارنگی كلئوپاترا[7] و لیمو شیراز نسبت به شوری مقاوند و در چنین شرایطی، می‌توان از این پایه‌ها

 استفاده نمود. بهترینpH برای رشد مركبات بین 7- 5/5 می‌باشد و مركبات جهت رشد و نمو در مناطق مرطوب 750 و مناطق خشك 1500 میلی‌متر (15 هزار متر مكعب در هكتار) آب در سال نیاز دارند (مرجع باغبانی ایران، 1389).

1-2-1 ارقام و پایه­ های معروف مرکبات در مازندران:

پرتقال (تامسون، سانگین، بیروتی، سانگین ناول)، نارنگی (انشو کلمانتین، پیچ، یونسی)، لیمو شیرین و گریپ فروت (وزارت جهاد کشاورزی ، 1387).

1-2-2 سیستم‌های طبقه ­بندی مركبات:

سیستم های متفاوتی جهت طبقه بندی گیاهان این خانواده از حدود 100سال قبل تا کنون به کار برده شده است. اولین سیستم طبقه بندی در سال های 1875 و 1896 به ترتیب توسط هوکرو انگلر بر اساس مشخصه های مرفولوژیکی و منشا فرضی گونه‌ها ارائه شد. دومین سیستم طبقه بندی در طی قرن نوزدهم میلادی، سوئینگل مرکبات را به دو شاخه‌ی اصلی زیر تقسیم کرد:

1- Clauseneae و 2- Citreae. در سومین سیستم طبقه بندی گیاه‌شناسی ژاپنی به نام تاناکا این طبقه بندی را محدود دانست و طبقه بندی خود را با گسترش و وسعت بیشتری ارائه نمود. به همین جهت برایCitrus در طبقه بندی خود 16 گونه را قرار داد. چهارمین سیستم طبقه بندی توسط هوگس انجام شد او گونه های جنس Citrus را 36 عدد دانسته که در 16 گونه با طبقه ‌بندی سوئینگل و 20 گونه با طبقه بندی تاناکا مشترک است. پنجمین سیستم طبقه بندی در اواسط سال 1890 میلادی دو محقق به نام هایبارت و رودز با مطالعه‌ی فیلوژنتیکی مرکبات، حدود 146 مشخصه مورفولوژیکی و بیوشیمیایی در درخت، برگ، گل و میوه معرفی نمودند، امروزه برای طبقه بندی مرکبات از اطلاعات بیوشیمیایی حاصل از روش هایی مانند الکتروفروز پروتئین‌ها، آیزوزایم‌ها، ریزماهواره‌ها و آنالیز ژنوم‌ها به منظور شناسایی روابط بتانیکی مرکبات استفاده می‌شود (دریس[8]، 2003).

1ـ3ـ اهمیت مصرف كود در حاصلخیزی خاك:

یكی از موجودات زنده­ای كه به خاك وابسته است گیاه است. گیاه برای رشد و ادامه زندگی خود، جایی كه هست بایستی به اندازه كافی مواد غذائی وجودداشته باشد، در خاك بطور طبیعی عناصر متعددی وجود دارد، فقط میزان این عناصر در هر زمان بقدر كافی وجود ندارد، خاكی كه روی آن كشت و زرع می‌شود به زمان مواد غذایی درون خاك آن كاهش می یابد، در اینجاست كه اهمیت تغذیه گیاهی شروع می‌شود، درختان نیاز سالیانه مواد غذایی خود را از زمین جذب می‌نمایند چنانچه مواد غذائی جذب شده جایگزین نگردد در آن صورت كمبودهائی در عملكرد و یا كیفیت محصول بوجود خواهد آمد كه برای جلوگیری از چنین وضعیتی عناصر مورد نیاز به حد كافی بایستی اضافه كرده و آن‌را تقویت كنیم (جهاد کشاورزی، 1385). ورود مواد آلی به خاک با افزایش مقدار و قابلیت جذب عناصر غذایی توسط گیاه سبب افزایش سطح حاصلخیزی خاک و همچنین بهبود شرایط فیزیکی آن می‌شود (اكبری‌نیا و همكاران، 1383).

1ـ4ـ كاربرد كودهای بیولوژیك:

در چند دهه اخیر مصرف نهاده‌های شیمیایی در اراضی کشاورزی موجب معضلات زیست محیطی عدیده‌‌ای از جمله آلودگی منابع آب، افت کیفیت محصولات کشاورزی و کاهش میزان حاصلخیزی خاك‌ها گردیده است (شارما[1]، 2002).

این عوامل باعث شده است که برای تأمین نیاز غذایی گیاهان به سمت مصرف کودهای غیر­شیمیایی گرایش بیشتری صورت پذیرد. کودهای زیستی حاوی مواد نگهدارندهای با جمعیت متراکم یک یا چند نوع ریزجاندار مفید خاکزی و یا به صورت فرآورده متابولیک این موجودات می‌باشند که به منظور بهبود حاصلخیزی خاك و عرضه مناسب عناصر غذایی مورد نیاز گیاه در یک سیستم کشاورزی پایدار به کا رمی‌روند (صالح راستین، 1386).

گرچه استفاده از کودهای بیولوژیک در کشاورزی قدمت زیادی دارد ولی بهره برداری علمی از این گونه منابع سابقه چندانی ندارد .هر چند کاربرد این کودها در چند دهه اخیرکاهش یافته ولی امروزه با توجه به مشکلاتی که مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی به وجود آورده است استفاده از آنها در کشاورزی مجدداً مطرح شده است (معلم و عشقی‌زاده، 1386).

کودهای بیولوژیک در مقایسه با مواد شیمیایی مزیت‌های ‌قابل توجهی دارند. از آن جمله این قابلیت تکثیر خود به خودی دارند و باعث اصلاح خصوصیات فیزیکیوشیمیایی خاك می‌شوند(استارک[2]، 2007).

کودهای بـیولوژیک منحصراً به مواد آلی حاصل از کودهای دامی، پسمان‌های گـیاهی و غیره اطلاق نمی‌شود بلکه تولیدات حاصل از فعالیت میکروارگانیزم‌هایی که در ارتباط با تثبیت نیتروژن و یا فراهمی فسفر و سایر عناصر غذایی د رخاك فعالیت می‌کنند را نیز شامل می‌شوند (صالح راستین، 1377).

1ـ5ـ عملیات كوددهی در مركبات:

كودهای شیمیایی ازعوامل اصلی حفظ حاصلخیزی خاك به شمار می‌روند ولی كاربرد زیاد آنها به همراه عملیات مدیریتی نامناسب ازجمله سوزاندن كاه­ و كلش مقدارماده ­آلی خاك را به ­شدت كاهش داده و این موضوع روی ویژگی­های فیزیكی و شیمیایی و بیولوژیكی خاك تأثیرگذاشته و خطر فرسودگی این خاك‌ها را افزایش می­دهد. در طی فصل رشد، نیتروژن معدنی باید به منظور دستیابی به عملكرد بالا فراهم باشد لیكن انباشتگی زیاد نیترات در خاك به افزایش تلفات نیتروژن و آلودگی محیط می‌ انجامد (داوری نژاد و همکاران، 1383).

تغذیه با كودهای شیمیایی می‌تواند نقش مهمی را در تولید نهال‌های مركبات دارا باشد. نیتروژن مهمترین عنصر غذایی در تغذیه گیاهان، بویژه در خزانه كه گیاهان با تراكم بالا كشت شده و در حال رشد سریع هستند، می‌باشد. امروزه با توجه به مشكلات زیست محیطی اصلاح برنامه كود نیتروژنی برای كاهش هزینه‌های تولید و بدست آوردن رشد مطلوب ضروری است (ماست[3]، 1994).

ضرورت تامین نیتروژن برای رشد رویشی دانهال‌های مركبات توسط محققین زیادی گزارش گردیده است سیورستن اعلام كرد میزان كلروفیل و بازده استفاده از آب و دی اكسید كربن در برگ‌های مركبات رابطه نزدیكی با مقدار نیتروژن برگ دارد (سیورستن[4]، 1987).

راه تولید محصولات سالم و عاری از آلاینده‌های مهمی نظیر نیترات و كادمیم از مصرف بهینه كود می‌گذرد. یعنی باید مصرف كود را در كشور بهینه و مطابق با برداشت گیاه نمود تا امكان تولید محصولات كشاورزی سالم با سهولت بیشتری فراهم گردد. بی‌گمان یكی ازاصول اولیه‌ی‌تولید پایدار، ارتقا‌ی كیفی خاك از بعد حاصلخیزی و برگرداندن مجدد عناصر غذایی جذب شده توسط گیاهان به خاك می‌باشد كه متأسفانه در برنامه كودی كشور نادیده گرفته شده است (بای‌بوردی، 1385).

مصرف نامتعادل كودهای شیمیایی در مركبات شمال (اوره و فسفات آمونیوم آن هم با جایگذاری غیر علمی)، یكی دیگر از دلایل عمده پایین بودن بازدهی كودهای شیمیایی مصرفی می‌باشد (ملكوتی و همكاران، 1379؛ اسدی و محمودی، 1380؛ ملكوتی، 1381).

1ـ6ـ كمپوست: