انگل­شناسی از رشته­های مهم علم زیست­شناسی بوده که از اواخر قرن 19 میلادی به عنوان یک علم مستقل پیرامون گروه عظیمی از جانوران به بحث پرداخته است به طوریکه این جانوران برای ادامه حیات زندگی خود نیازمند به موجود زنده دیگری می­باشند تا محل زندگی و غذا خود را تامین نمایند. اولین دانشمندی که این موجودات را به عنوان انگل مورد بررسی قرار داد رودولوف لئوکارت آلمانی (1897-1822) بود که در کتابی تحت عنوان: تاریخ عمومی طبیعی انگل­ها این موجودات را معرفی نمود. در این راستا از جمله عوامل موثر در پراکنش انگل­ها می­توان به پراکنش میزبان، شرایط محیطی نظیر درجه حرارت،pH ، اکسیژن و عوامل مستقیم انگل­های خونی به سن، فصل، رژیم غذایی، فراوانی ­ماهی، وابستگی اعضای فون انگلی درون ماهیان اشاره نمود. تفاوت­ در عادات غذایی ماهیان تاثیرقابل ملاحظه­ای بر روی انگل­های روده­ای آنان دارد به طوریکه زندگی گونه­ های مرتبط با یکدیگر علی­رغم تفاوت­های ظاهری آرایش مشابهی از اکتوپارازیت­ها را نشان می­دهد (et al ,2010 Jobaer) همچنین عادات تغذیه­ای در تکمیل چرخه حیات انگل­ها بسیار موثر می­باشند به عنوان مثال ماهیان همه چیز خوار نسبت به سایر ماهیان دیگر امکان آلودگی بیشتری دارند و از سویی دیگر ماهیان کفزی نسبت به ماهیان سطح­زی یا میان­زی برای تکمیل چرخه حیات انگل­ها به میزبان­های واسطه بیشتری نیاز دارند. در این بین فون ماهیان آب­های داخلی و پرورشی ایران نظیر کپور ماهیان بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده و ماهیان سفید رودخانه­ای و سیاه­ماهی از جمله ماهیان غالب رودخانه­های ایران بوده که انگل­ها وابسته به این ماهیان دارای بیشترین تعداد و پراکنش انگلی هستند ( پازوکی و همکاران، 1385).

در کشور ایران علم انگل­شناسی به خصوص انگل­شناسی آبزیان از قدمت زیادی برخوردار نبوده و به دو یا سه دهه قبل باز می­گردد به طوریکه بررسی انگلی آب­های داخلی ایران برای اولین­بار توسط Bykhovskii و همکاران (1962) با شناسایی 4 جنس انگل Dactylogyrus .sp از آبشش ماهیان رودخانه کرخه و مخیر (1359) با شناسایی 29 جنس انگلی از نواحی پوست و آبشش ماهیان ­سفیدرود دریای­خزر انجام پذیرفت همچنین فون غالب ماهیان آ­ب­شیرین ایران متعلق به کپور ماهیان بوده که دارای 31 جنس و 74 گونه می­باشد.

تاکنون تحقیقات انگلی مختلفی بر روی خانواده بزرگ کپورماهیان جهت جلوگیری از بروز بیماری­های مرتبط بین انسان و آبزیان صورت گرفته اما در استان­های نیمه کویری نظیر استان سمنان چنین مطالعات جامعی بر روی ماهیان و انگل­های آنان انجام نپذیرفته لذا هدف از بررسی انگلی ماهیان استان سمنان شناخت ماهیان غالب رودخانه­های جاری استان، بررسی چرخه زندگی انگلی آنان، تعیین درصد و شدت آلودگی ماهیان و انگل­ها نسبت به یکدیگر، مطالعه فراوانی، واریانس طول و وزن ماهیان و ضریب همبستگی آنان بوده است همچنین بنا به گزارشات صیادان محلی در شهریورماه 1391 مبنی بر شیوع غیرعادی انگل لیگولا اینتستینالیس ligulae intestinalisاز ناحیه روده و محوطه شکمی ماهیان کپور سد شهید شاه­چراغی شهرستان دامغان ایده شناسایی، بررسی بیماری­های انگلی و عوامل موثر در شیوع آنان در این منطقه و 2 رودخانه مهم این استان ایجاد گردید.

1-1-      منابع­آبی استان سمنان

استان سمنان با ارتفاع متوسط m۱۱۳۰ از سطح دریا و km ۲۱۶ فاصله تا تهران حد فاصل 3 شهر دامغان، گرمسار و مهد‌یشهر در جنوب رشته کوه البرز و شمال دشت کویر در راه تهران به خراسان واقع شده و دارای آب و ‏هوایی خشک و معتدل می­باشد. از مهم‌ترین ویژگی‌های جغرافیایی استان سمنان وجود دشت کویر، ریگ جن و تپه‌های حصار در جنوب و رودخانه فصلی گل­رودبار در شمال غرب بوده که با سرچشمه گرفتن از رشته کوه‌های البرز و گذر از شهرستان مهدیشهر به دشت کویر می‌ریزد. استان سمنان با توجه به موقعیت جغرافیایى و اقلیمى ایران جزوء مناطق خشك و كم­آب محسوب    می­ شود به طوریکه صنایع و بخش­های مختلف كشاورزى این استان با كمبود آب مواجه بوده و تأمین آب مصرفى آن از طریق آب­هاى سطحى و زیر زمینى مى‏باشد. بنا بر گزارشات اداره منابع آب استان سمنان مجموع آب­های سطحی و زیر زمینی استان m3 1071 میلیارد است که 82% آن حدود m3 873 میلیون جزو منابع آب زیرزمینى و18% مابقی حدود m3 198 میلیون جزو منابع آب‏هاى سطحى بوده که در حال حاضر حجم آب­هاى زیرزمینى استان m3 852 میلیون برآورد شده كه این میزان برداشت از میزان تخمینى بیشتر مى‏باشد و به همین دلیل حفر چاه­هاى عمیق و استفاده از آب­هاى زیرزمینى در دشت­هاى شاهرود و ایوانكى ممنوع اعلام شده است (اطلس فرهنگی ایران).

آب­های زیرزمینی استان شامل: چاه­ها عمیق و نیمه­عمیق، قنات­ها و آب­خوان­ها بوده و آب­های سطحی استان شامل رودخانه­ها (گل­رودبار، ­تاش، چشمه­على، حبله­رود، ایوانكى)، چشمه­ها (چشمه امامزاده عبدالله(ع)، آب­مراد، آب­قولنج، نمک­دره) و سد مخزنی شهید شاه­چراغی می­باشد.

 توسعه آبزی­پروری

متوسط تولید آبزیان استان در 3 سال اخیر دارای رشد 20- 15% بوده که از 522 تن تولید در سال 1389 به 850 تن تولید در سال 1392رسیده است. تولید انواع گونه­ های مناسب آبزی­پروری در استان سمنان شامل انواع ماهیان سرد­آبی، گرم­آبی و ماهیان خاویاری بوده است. ماهیان سردآبی به عنوان گونه اصلی ماهیان پرورشی استان در دمای آب متوسط بینC18- 8 رشد، تکثیر و نمو می­یابند که این گونه پرورشی امروزه بیشترین درصد تولید استان را به خود اختصاص داده و به عنوان محور توسعه بخش شیلات استان به شمار می­روند، ماهیان گرم­آبی در دمای آب بینC35-12 شامل 4 گونه کپور معمولی، کپور علف­خوار (آمور)، کپور نقره­ای (فتیوفاگ) و کپور بیگ­هد در استان پرورش می­یابند همچنین ظرفیت استحصال خاویار در سطح وسیعی از استان به دو دلیل تولید گوشت سفید و استحصال خاویار با رشد مناسبی افزایش یافته است. سرانه مصرف ماهی در استان سمنان 3/1 (یک­سوم) سرانه کشور است که با توجه به ارزش غذایی ماهی در سبد خانوار به عنوان غذای سلامتی به kg 3.3 مصرف سرانه در استان رسیده است. استخرهای پرورش ماهی در استان سمنان در حال حاضر حدود60 استخر پرورش ماهیان سردآبی،170 استخر ماهیان گرم­آبی،4 استخر ویژه تکثیر بچه­ماهی قزل­آلای رنگین­کمان و 1 استخر هم ویژه پرورش ماهیان خاویاری در استان فعال هستند (مهدوی، 1392).

• انگل­های آبزیان و بیماری­های مشترک با انسان

1-3-1- مشکلات آبزی­پروری

توسعه آبز­ی­پروری و میزان مصرف سرانه آبزیان در 2 دهه گذشته کشور با یک روند افزایشی در حرکت بوده به طوریکه طبق آمارنامه رسمی سازمان شیلات ایران میزان مصرف سرانه آبزیان در سال ۱۳۸۰ بر اساس هر نفر kg ۵ در سال بوده که در سال ۱۳۹۰ به kg 9.1 رسیده است. آبزی­پروری پایدار در کشور نیازمند ایجاد شرایط زیر است

• کسب دانش و فناوری روز جهان و بومی­سازی دانش آبزی‌پروری
• انتخاب افراد مستعد و علاقه‌مند به همراه آموزش توسعه پایدار آبزی­پروری
• سرمایه ­گذاری و تامین منابع مالی مورد نیاز برای توسعه آبزی‌پروری
• توسعه کافی صنایع پیشین و پسین آبزی­پروری بر اساس دانش روز
• نظارت و کنترل کافی بر روند توسعه و همچنین تولید آبزیان
• بهبود ساختار وضع تشکل‌های تولیدی آبزیان و بکارگیری تجارب حرفه­ای مدیران با سابقه

امروزه با گسترش آلودگی محیط زیست فشار مضاعفی بر روی جانداران آبزی وجود دارد که آنان را در معرض ابتلا به انواع بیماری­ها قرار می­دهد.  بیماری­های‌ مسری انگلی مشکلات‌ زیادی برای ‌جوامع‌ انسانی‌ به‌ وجود ‌آورده که این ‌آسیب‌ها و صدمات‌ در کشورهای ‌در حال‌ توسعه بیشتر از‌ کشورهای‌ صنعتی‌ می­باشد. اغلب عوامل بیماری‌های عفونی در ماهیان را میكروارگانیسم‌های فرصت‌طلب تشكیل داده و حضور عوامل پاتوژن در محیط‌ زیست ماهی جهت وقوع بیماری كفایت نمی‌كند لذا عوامل دیگری نظیر: بالا رفتن درجه حرارت آب، بالا بودن تراكم ماهیان پرورشی، پایین بودن كیفیت آب (افزایش آمونیاك یا نیتریت)، رویش شدید گیاهی در منابع آبی زمینه بیماری‌زایی عوامل پاتوژن و غلبه آنان بر سیستم ایمنی ماهی را فراهم می­نمایند لذا توجه به تشخیص سریع بیماری و مدیریت آن در جهت جلوگیری از بروز خسارات حائز اهمیت است (فیض­بخش و کیهان­پور، 1392).

ماهیان موجودات حساسی بوده که در صورت بیماری درمان آن­ها مشکل و یا حتی غیرممکن    می­باشد لذا پیشگیری از بروز بیماری بسیار ضروری دارد. بیماری ماهیان بر حسب اندام­های آلوده، سن و نوع ماهی طبقه ­بندی گشته و تعدادی از بیماری­ها از طریق میزبان­های واسط منتقل می­گردند که مبارزه با این میزبان­های­واسط و حذف آن­ها بسیار اهمیت دارد. انگل­ ماهیان به طور کلی در 6 گروه تک­یاخته، پریاخته، مرجان­ها، کرم­ها، سخت­پوستان و نرمتنان تقسیم ­بندی می­گردند. راه­های مبارزه با میزبان­های واسط استفاده از سولفات­مس، آهک و سموم حلزون­کش، مبارزه با علف­های هرز ، حذف گیاهان­آبزی مزاحم، دور نمودن پرندگان، جلوگیری از ورود ماهیان وحشی، حذف قورباغه­ها که در بعضی موارد به عنوان ناقل عمل می­نمایند (کیوانی، 1384).

1-3-2- بیماری­های انگلی

علم انگل­شناسی دارای دامنه وسیعی از علوم مختلفی نظیر ماکرو‌اکولوژیکی، میکرو‌اکولوژیکی، بیوشیمیایی، بهداشت عمومی، علوم اقتصادی بوده که در آن چهره واقعی زندگی انگلی غالبا قابل لمس و درک نیست زیرا روابط بین انگل­ها و میزبان آن­ها بسیار پیچیده و در واقع یکی از 4 جنبه مختلف از

 سیمبیوزیس است. انگل­ها در اشکال مختلف نظیر اجباری، اختیاری، موقتی، دائمی، خارجی، داخلی، اتفاقی، سرگردان، بیماری‌زا، غیر بیماری‌زا و زئونوزرا ارتباط برقرار نموده و عموما به موجوداتی اطلاق می­شوند که ‌در داخل‌ یا خارج‌ پیکر موجود زنده‌ به‌طور موقت‌ به‌ سر برده و از آن‌ تغذیه‌ می­نماید. سرایت‌ و انتقال ‌بیماری­های‌ انگلی تحت‌ تأثیر عوامل‌ سه‌گانه‌­ای نظیر وجود میزبان‌ حساس،‌‌ وجود منبع‌ آلودگی و طرق‌ انتقال‌ آلودگی‌ بستگی دارد و از آنجایی ‌که حتما لزومی ندارد آسیبی به میزبان خود وارد نموده گاهی به صورت مسالمت­آمیز زندگی می­نمایند اما‌ بیماری­های‌ انگلی‌ همواره‌ دارای‌ سیر مزمن‌ بوده‌ و کمتر با آثار و علایم‌ بالینی‌ همراه‌ هستند، لذا ماهیان آلوده‌ ممکن ‌است‌ بعد از بهبود ظاهری‌ و بدون‌ داشتن‌ هر گونه‌ علایم ‌کلینیکی‌ به‌ صورت‌ ناقلین ‌بیماری‌ درآیند و خود نقش‌منبع‌ آلوده‌ را برای‌ ماهیان سالم‌ به‌ عهده‌ بگیرند.

بیماری­های معروف انگلی که اثرات آنان بر روی ساختار ماهیان پدیدار گشته به شرح زیر است:

1- پوسیدگی دم و باله: پیدایش خطوط سفید در حاشیه باله­ها و شكنندگی شعاع آنان به همراه خونریزی و بیرون­زدگی یک یا دو طرف چشم می­ شود.

2- آبله پوستی: پیدایش زخم یا آبله سر باز در بدن همراه با برآمدگی فلس­ها می­باشد.

3- استسقاء عفونی (تجمع مایعات در بدن یا آب آوردگی شكم): با تجمع مایعات در محوطه شكمی بیرون زدگی فلس­ها و خونریزی­های كوچك زیر جلدی در باله­ها همراه است .

4- بیماری چشمی: قرنیه چشمی پر خون و مات گشته سپس كره چشمی تخریب می­گردد.

5- ایكتیوفتیروس مولتی­فیلیس: بیماری لكه­سفید با سیست­های سفید كوچكی به قطر mm 1 بر روی پوست، آبشش و باله­ها است که موجب خارش، تنفس سریع و بی­اشتهائی در ماهی می­گردد.

6- اسپورزوآ: بیماری كوكسیدوز دانه­ای همراه با بروز لكه­های شیری رنگ كوچكی در روده است.

7- میكسوسوما سربرالیس: بیماری چرخش با انحنای دمی و تغییر محوطه دهان و ایجاد لكه­های سیاه در دم ماهی بوده که راه درمانی ندارد .

8- ژیروداكتیلوس: موجب شنای غیرطبیعی و كم­رنگی نقاط پوست و ریزش فلس­ها می­ شود.

9- داكتیلوژیروس: سبب شنای غیرطبیعی با برآمدگی­های غیرطبیعی و خونریزی در آبشش می­ شود.

10- لیگولا: سبب كم تحركی و تورم كانال غذائی یا مسدودیت كامل آنان توسط سیست­های می­ شود (مخیر، 1374).

1-3-3- بیماری­های مشترک بین انسان و آبزیان

بیماری­های مشترک بین انسان و آبزیان یک سری عفونت­هایی بوده که به طور طبیعی بین انسان و دیگر حیوانات مهره­دار وجود دارد، این بیماری­ها با ایجاد تغییر در فرم بدن و رفتار ماهی موجب کاهش كیفیت آنان می­شوند. عفونت­های باكتریایی، قارچی و پروتوزوها موجب مرگ و میر ماهیان گشته که در بسیاری از مواقع آب­آلوده مسبب بروز این بیماری­ها در ماهی شده که می­توان به آلاینده­های شیمیایی و سموم کشاورزی به همراه شیرابه فاضلاب­های شهری و صنعتی استان که به رودخانه­ها و سد مخرنی استان روانه می­شوند اشاره نمود که موجب آلودگی آبهای سطحی شده و اثرات مخرب آنان بر روی آبزیان منطقه مشهود است (مهدوی، 1392).

مهمترین محیط­های مناسب جهت رشد انگل­ها درون بدن مهره‌داران نظیر دستگاه گوارشی، خون، ریه‌ها، حفره عدسی و بافت­ها بوده که دارای مواد غذایی متنوعی نظیر قند، پروتئین، چربی و آنزیم، pH، اکسیژن است گاهی انگل­ها محیط بدن میزبان را به نفع خود تغییر داده مثلا آلودگی به سستدها که باعث کاهش pHاسیدی روده می‌شوند. انتقال آلودگی از طریق دستگاه گوارش و مواد خوراكی نیز وجود دارد لذا مواد غذایی زنده یا فرآوری نشده (تازه و یخ‌زده) به عنوان منابع احتمالی آلودگی مطرح هستند که بایستی از مصرف این آبزیان آلوده جلوگیری شود بنابراین پیشگیری در بیماری‌ها نسبت به درمان همیشه ترجیح داده می‌‌شود و اقدامات پیشگیری بایستی بر مبنای کاهش عوامل استرس‌زا نظیر: حفظ كیفیت آب و تقابل ماهی با عوامل بیماری‌زا و بكارگیری دستورالعمل‌های بهداشتی و ضدعفونی در كارگاه‌های پرورشی ماهی باشد (پیغان، 1380). منابع­آبی و استخرهای مصنوعی جهت پرورش آبزیان ­دریایی و آب­ شیرین (ماهی- میگو) و افزایش آنان موجب ایجاد بیماری­های مشترک بین انسان و ماهی می­ شود. به طوریکه محل زندگی انگل­ها در بدن میزبان اولیه (کرم­های بالغ) بوده که پس از خورده شدن کرم ناقل آلودگی توسط میزبان ثانویه (ماهی) تخم­های آنان در برونشیول آن­ها به چرخه زندگی خود ادامه داده و در دمای مناسب آب این میراسیدیوم در عرض 3 هفته کامل می­گردند و در انتها پس از مصرف ماهی توسط میزبانان نهایی (انسان) این انگل­ها درون بدن انسان رهاسازی شده و به اندام مختلفی نظیر دستگاه گوارشی (روده و معده)، کبد، مجاری صفراوی مهاجرت نموده و موجب خواب­آلودگی، بی­اشتهایی و اسهال می­گردند. امروزه جهت تامین نیازهای غذایی بشر فرآورده ­های دریائی بخصوص ماهیان جایگزین مناسبی برای گوشت قرمز بوده اما آبزیان توانایی انتقال انگل­های متعددی را به انسان دارند ولی با توجه به سیر تكاملی انگل­ها و چرخه زندگی غیرمستقیم انگل­ها آنها اثرات آنان ضعیف­تر بوده است لذا جهت جلوگیری از انتقال این عفونت­ها به بدن انسان راه کارهایی پیشنهاد می­گردد:

• دفع مدفوع انسان به طریق بهداشتی و جلوگیری از رسیدن آن به دریاچه­های آب شیرین.
• دقت در پخت كامل ماهی.
• قرار دادن ماهی­های تازه صید شده در درجه حرارت زیر صفر.
• نمك­سود كردن ماهی به مدت حداقل 14 روز در مخلوط 14% نمك.
• جلوگیری از خوراندن ماهی خام و یا احشاء آن به حیوانات.
• حلزون­ها و سخت­پوستان میزبان واسط اولیه اكثر انگل­ها بوده لذا مبارزه بیولوژیک در جهت کاهش آنان در مزارع پرورشی موثر می­باشد.
• جلوگیری از ورود پرندگان، PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران و ماهیان وحشی به مزارع پرورش ماهی.
• انگل­ها در محوطه بطنی و دستگاه گوارش ماهیان مستقر هستند لذا پس از صید بلافاصله امعاء و احشاء ماهی تخلیه گردد آلودگی کاهش می­یابد
• ایجاد مراكزی جهت بازرسی دقیق و كنترل مواد غذائی با منشأ دریائی قبل پخش در بازار.
• ماهی­های آلوده حتی پس از پخته شدن توانائی ایجاد واكنش­های ازدیاد حساسیت را دارا می‌باشند، لذا از مصرف ماهی­ها آلوده بطور كامل اجتناب گردد.

انسان از طریق مصرف ماهی خوب پخته نشده که حاوی پلروسرکوئیدی بوده مبتلا گشته در نتیجه نمک­سود، در آب­نمک خوابانیدن، دودی کردن ماهی نیز توانایی از بین ببرد پلروسرکوئیدها را ندارد بنابراین برای جلوگیری از بروز بیماری­های انگلی بین انسان و ماهی باید ماهیان را به صورت کاملا سرخ شده مصرف نمود تا انگل­ها در اثر گرما از بین بروند (شریف­روحانی، 1374).