فهرست مطالب عناوین چکیده فارسی  فصل اول: کلیات 1-1 بیان مساله 1-2اهمیت و ضرورت تحقیق 1-3 هدفها 1-3-1 هدف اصلی 1-3-2 هدف جزیی 1-4 فرضیه ها 1-5 تعریف اصطلاحات و مفاهیم 1-5-1 خطر 1-6 – احتمال خطر

 

1-7- شدت خطر

1-9- مخاطره

1-11- حادثه

1-12- عدم انطباق

1-15- ایمنی

1-16- فرایند ایمنی سیستم

1-17- ریسک

1-19- شناسایی ریسک

1-20- تکنیک­های شناسایی ریسک

1-25- ارزیابی ریسک

1-27- تجزیه و تحلیل ریسک زیست محیطی

1-28- سوابق پژوهشی مرتبط با مسئله  فصل دوم: آشنایی با شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی یاسوج 2-1- موقعیت جغرافیایی و وسعت استان کهگیلویه و بویراحمد 2-2 مشخصات جغرافیایی استان کهگیلویه و بویراحمد 2-3 وضعیت توپوگرافی منطقه 2-4 هیدرولوژی منطقه 2-5 موقعیت جغرافیایی یاسوج 2-6 شرکت ملی پخش فراورده­های نفتی ایران 2-7 معرفی واحد­های شرکت ملی پخش با توجه به چارت سازمانی 2-7-1 واحد مهندسی فرآورده ­های نفتی 2-7-2 اداره کنترل کیفیت و سرویس­های آزمایشگاهی 2-7-3 آزمایشگاه مرکزی 2-7-4 کنترل کیفیت 2-7-5 اداره سرویس­های صنعتی و استاندارد فرآورده 2-7-6 استاندارد و فرایند تولید 2-7-7 سوخت و انرژی

2-7-8 مهندسی فرآورده ­های مناطق

2-8 معرفی شرکت ملی پخش فراورده­های نفتی یاسوج

2-9 معرفی فراورده­های نفتی در مخازن شرکت ملی پخش یاسوج

2-10 وظایف مخازن

2-11 معرفی مخازن شرکت ملی پخش یاسوج  فصل سوم: روش کار 3-1- تشریح روش HAZAN 3-1-1- تکنیک تجزیه و تحلیل خطرات به روش HAZAN 3-1-2- نحوه ارزیابی پتانسیل آسیب رسانی 3-2- تشریح روشFrank & Morgan 3-2-1-تکنیک های تجزیه و تحلیل ریسک به روش فرانک و مورگان(Frank & Morgan) 3-2-2- شاخص ریسک 3-2-3- ریسک نسبی 3-2-4- در صد شاخص ریسک 3-2-5- تعیین کل سرمایه در معرض خطر هر واحد 3-2-6- رده بندی نهایی 3-3- روش کار 3-3- 1- مبنای شناسایی و رتبه بندی جنبه ها در واحد انبار 3-3-2- جامعه، نمونه و روش انتخاب فعالیت های مهم واحد انبار بر اساس طبقه بندی فرایندی 3-3- 3- فرایند شناسایی جنبه های زیست محیطی

3-4- شناسایی جنبه های زیست محیطی در واحد انبار

3-5-طرح جمع آوری داده های تحقیق

3-6-شیوه­ تحلیل داده ها فصل چهارم: نتایج، بحث و نتیجه گیری

4-1 نتایج روش هازان

4-2- تفسیر ریسک­ها

4-3 نتایج روش فرانک مورگان

4-3-5- درصد شاخص ریسک

4-3-6- ریسک کلی

 فصل پنجم: پیشنهادات و منابع 5-1- برنامه مدیریت ریسک

5-2- مدیریت ریسک محیط زیست در واحد انبار، راهکارهای مدیریتی جهت کنترل

5-3- برنامه مدیریت آلودگی هوا در واحد انبار شرکت ملی پخش

5-4- برنامه مدیریت آلودگی آب­های زیرزمینی و سطحی در واحد انبار

5-5- برنامه مدیریت آلودگی خاک در واحد انبار

5-6- کنترل مواد زائد

5-7- ارائه برنامه ­های آموزشی

5-8- منابع 5-9 چکیده انگلیسی

چکیده

ارزیابی ریسک زیست محیطی بررسی خطراتی است که از رویدادهای طبیعی، تکنولوژی، اعمال و روش­ها،   فرایند­ها، تولیدات، عوامل شیمایی، بیولوژیکی، رادیولوژی و فعالیت­های صنعتی حاصل می­ شود و ممکن است اکوسیستم­ها، حیوانات و مردم را تهدید نماید. تحقیق پیش روی در واحد انبار شرکت ملی پخش فرآورده ­های نفتی یاسوج به انجام رسیده است، واحد انبار از جمله واحدهای مهم و با ارزش در بین دیگر واحد ها محسوب می­گردد و با اینکه از تکنولوژی بالایی برخوردار می­باشد باز هم از جنبه­ های مختلف دارای مخاطرات زیست محیطی بالقوه و منحصر به فرد است. بروز نشتی می ­تواند تبعات بسیار مخربی را ایجاد نماید از طرفی هم وجود ترکیباتی مثل     سولفید هیدروژن که خود عامل بسیاری از تلفات در این واحد است منجر به افزایش ریسک خطرات در این واحد گردیده است و ترکیبات متعددی در این واحد وجود دارد که در صورت تماس بلند مدت می ­تواند منجر به تهدیدی برای سلامت افراد گردد. لذا در این پژوهش با توجه به هدف مورد مطالعه ارزیابی ریسک زیست محیطی واحد انبار جهت شناسایی جنبه­ها از دو روش Hazan and Frank & Morgan استفاده گردیده است. در این پژوهش در ابتدا با بهره گرفتن از روش HAZAN به شناسایی خطرات پرداختیم و بعد از طبقه ­بندی شدت ریسک و احتمال وقوع ریسک، رتبه ریسک بدست می ­آید که در این روش 6 فعالیت مورد شناسایی قرار گرفت که بعد از رتبه ریسک، با توجه به فراوانی تفکیکی رتبه ریسک­ها در شغل 90/61 درصد در گروه 4 قرار می گیردند (قابل قبول به شرط کنترل شدن). 33/33% در گروه 3 یعنی قابل قبول قرار دارند. 76/4% در گروه 2 یعنی گروه نامطلوب قرار می­گیرند. دوم با بهره گرفتن از روش Frank

 & morgan با توجه به جداول موجود در این روش و نمره­دهی به خطر گروه و کنترل گروه، ریسک کلی بدست می ­آید و در نهایت رده­بندی نهایی صورت می­گیرد. که در این بین بالاترین ریسک کلی مربوط به سر ریز فرآورده با نمره 5775 و رده­بندی نهایی با نمره 1 و شستشوی محوطه بارگیری و تخلیه با کمترین ریسک کلی با نمره 338 و رده­بندی نهایی با نمره 6 بدست آمد. در نهایت در جهت کاهش آلودگی­های زیست محیطی با ارائه راهکار­ها و برنامه مدیریتی و اقدامات اصلاحی خطرات موجود را به حداقل رساندیم.

کلمات کلیدی: ریسک، مخاطرات زیست محیطی، هازان، فرانک و مورگان.

 1-1- بیان مسأله

با اختراع ماشین بخار بشر از مرحله­ اقتصاد شبانی و کشاورزی پا به دوران انقلاب صنعتی گذاشت. با توسعه­ صنعتی بافت سنتی جوامع دگرگون گردید، شهر­ها گسترش یافت و روستاها به سبب جذب نیروی کار توسط صنایع از رونق افتاد. صنعت برای ادامه­ حیات خود دست به دامان طبیعت و انرژی شد که قسمت اعظم آن را سوختهای فسیلی تشکیل می­داد و از اینجا بود که هوای شهر­ها آلوده شد و بدنبال آن پسماند کارخانه­ها پاکی را از آب و خاک نیز گرفت. و انسان در اوج اعتلای دانش و فن­آوری به تخریب محیط زیست دست یافت و با رشد بی­رویه فعالیتهای صنعتی موجبات نابودی منابع طبیعی را فراهم آورد. (12)

امروزه استفاده از روش های ارزیابی ریسک در صنایع مختلف رو به گسترش است به طوریکه در حال حاضر بیش از 70 نوع مختلف کیفی و کمی روش ارزیابی ریسک در دنیا وجود دارد که این روشها معمولآ برای شناسایی، کنترل و کاهش پیامد­های خطرات به کار می­رود. عمده روش های موجود ارزیابی ریسک مناسب جهت ارزیابی خطرات بوده و نتایج آنها را می­توان جهت مدیریت و تصمیم ­گیری در خصوص کنترل و کاهش پیامد­های آن نگرانی به کار برد. سازمان­ها و صنایع مختلف نیاز به سیستمی دارند که علاوه بر ارزیابی فعالیت­ها و فرایند هایشان بتواند در خصوص وضعیت ریسک، تعیین معیارهای ریسک قابل تحمل و مشخص نمودن دقیق ریسک فرایند­هایشان و … آنان را رهنمون نماید که بسته به پیچیدگی فعالیت هر نوع سیستمی که بتواند آنان را به هدف مذکور برساند متفاوت است. در غالب اوقات ریسک معرف اثر منفی بر پروژه تلقی می­گردد، در صورتیکه ریسک می ­تواند دریچه­ای بر فرصتها، بهبود و یا تفکر جدید نیز باشد. ریسک پروژه حادثه یا شرایط نا مطمئنی است که اگر اتفاق بیفتد دارای اثر مثبت یا منفی بر پروژه است. مطالعات ارزیابی ریسک محیط زیستی مشتمل بر سه محور اصلی شناخت مخاطرات و پیامد­های حاصل از آنها با تأکید بر شناخت کامل از محیط زیست منطقه تحت اثر و میزان حساسیت آن و همچنین ارزشهای خاص محیط زیستی؛ تخمین و برآورد ریسک­های شناسایی شده و ارائه روش های کنترل و کاهش ریسک می­باشد. شرکت ملی پخش فرآورده ­های نفتی در شهرستان یاسوج واقع در استان کهگیلویه و بویراحمد می­باشد. این استان با وسعتی حدود 16361       کیلومتر مربع در جنوب غربی ایران بین مدار 30 درجه و 9 دقیقه تا 31 درجه و 75 دقیقه تا 15 درجه و 42 دقیقه طول شرقی نصف النهار گرینویچ واقع شده است و با توجه به این که این استان و بالاخص شهرستان یاسوج دارای آب و هوای بسیار متفاوتی نسبت به استان­های همجوار خود می­باشد و این شهرستان یکی از مناطق گردشگری و توریستی کشور محسوب می­ شود.

لذا توجه به مسائل زیست محیطی در این شهرستان یکی از موارد مهم قلمداد می­ شود. شهرستان یاسوج دارای پتانسیل­های زیادی در جهت استفاده بهینه و صحیح از منابع طبیعی و محیط زیست می­باشد و می­توان از این     قابلیت­ها در جهت پیشرفت هر چه بیشتر در این منطقه استفاده نمود البته با رعایت مقررات و ملاحظلات         زیست محیطی (واقع شدن منطقه حفاظت شده دنا در این شهرستان می ­تواند دلیلی بر این ادعا باشد). لازم به ذکر است که شرکت ملی پخش فرآورده ­های نفتی یاسوج که در ورودی شهر یاسوج واقع شده است و با توجه به قرار گرفتن این شرکت در شهر و نزدیک به مناطق مسکونی بحث دیدگاه منظر و بحث گردشگری می ­تواند مهم و مورد توجه باشد. همچنین از سایر دلایل توجه به مباحث زیست محیطی این شرکت قرار گرفتن در قلب جنگلهای درختان بلوط که از سرمایه ­های این منطقه و استان می­باشد و بحث آلودگی­های ایجاد شده توسط این شرکت که می ­تواند تخریب­های غیر قابل جبرانی را برای این درختان و سایر گونه­ های گیاهی و جانوری این منطقه داشته باشد. و در این مطالعه جهت اولویت­ بندی و کمی­سازی احتمال وقوع پیامد­ها و مخاطرات زیست محیطی شرکت مد نظر از دو روش HAZAN و Frank & Morgan استفاده می­نماییم که در سطح اول ساختار اولویت­ بندی، احتمال اثرات زیست محیطی در سطح دوم مخاطرات و آلاینده­های احتمالی به تفکیک مد نظر قرار گرفته شود و در سطح سوم محیط پذیرنده اولویت­ بندی شدت در روش HAZAN و Frank & Morgan بپذیرد در این مطالعه از نرم­افزاری مانند Excell نیز کمک     می­گیریم و با بکار­گیری همزمان سیستم طبقه ­بندی احتمال و شدت خطر، درجه ریسک زیست محیطی، اجتناب، کاهش، اقدامات اصلاحی و ترمیمی در راستای هماهنگ و همگون کردن این گونه فعالیتها در توسعه­ پایدار این منطقه و کشور ارائه گردد.

تعیین سطوح ریسک

ارائه روش های مدیریتی    شناسایی خطرات

آنالیز خطرات    تعیین احتمال وقوع اثر

تعیین شدت اثر

ارزیابی ریسک

شناخت و مطالعه فعالیتهای شرکت

 -2- اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به ماهیت طرح و نوع کاربری آن احتمال نشت و ریزش محصولات از مخازن ذخیره محصولات، نشت مواد شیمیایی خطرناک، احتمال انفجار و آتش­سوزی در واحد­های مختلف شرکت و انبار­های موجود در آن؛ انتشار بخارات هیدروکربنی و دیگر آلاینده­ها نظیر سولفید هیدروژن, SOx , CO , NOx ؛ تماس افراد با مواد شیمیایی و همچنین بروز خطر­های انسانی از علل مهم در بروز حوادث در مرحله بهره ­برداری می­باشند.

از دیدگاه زیست محیطی آلودگی خاک ناشی از ضایعات صنعتی و خطرناک؛ آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی ناشی از انتشارات فاضلابهای صنعتی و بهداشتی، انتشار مواد نفتی و روغنی به محیط و به طور کلی نفوذ هر گونه مواد آلاینده به محیط که موجبات آلودگی محیط بیولوژیکی و یا انسانی را فراهم سازد، قابل تأمل می­باشد. از این رو توجه به مسائل ایمنی و محیط زیستی به منظور حفظ سلامت و بهداشت افراد شاغل و ساکنین منطقه و نیز محافظت از اکوسیستم منطقه از اهمیت به سزایی برخوردار است. ارزیابی ریسک زیست محیطی در صدد سنجش ریسکهای مربوط به محیط زیست است که بر اثر فعالیتهای صنعتی و یا طرح­های عمرانی صورت می­پذیرد. ارزیابی ریسک زیست محیطی یک گام فراتر از ارزیابی ریسک بوده است و در آن علاوه بر بررسی و تحلیل جنبه­ های مختلف ریسک، ضمن شناخت کامل از محیط زیست منطقه تحت اثر، میزان حساسیت محیط زیست متأثر و همچنین ارزشهای خاص   محیط زیستی منطقه نیز در تجزیه و تحلیل و ارزیابی ریسک منطقه در نظر گرفته شده است. و با توجه حساسیت منطقه مورد مطالعه و اینکه دارای قابلیت‌های فراوان توسعه­ای می­باشد باید ارزیابی ریسک زیست محیطی صورت گیرد و تجزیه و تحلیل جنبه­ های مختلف ریسک و با شناخت کامل از محیط زیست منطقه، میزان حساسیت محیط تحت تأثیر و همچنین ارزشهای محیط زیستی منطقه در تجزیه و تحلیل ریسک بکار گرفته می­ شود با این امید، که با شناسایی مخاطرات احتمالی و پیامد­های ناشی از آنها، تخمین و برآورد ریسک، پیشنهاد روش های تقلیل ریسک و پیامد­های ناشی از آن و مدیریت ریسک در این شرکت بکار گرفته شود.

1-3- هدف­ها

1-3-1- هدف اصلی

– ارزیابی ریسک محیط زیستی، شرکت ملی پخش فرآورده ­های نفتی با بهره گرفتن از دو روش HAZAN وFrank & Morgan

1-3-2- هدف جزئی

الف) بررسی فعالیت­های واحد انبار و طبقه ­بندی فعالیت­ها و فرایندهای مهم و شاخص ­های زیست محیطی، زیرا انسان محور توسعه پایدار است لذا در ارزیابی جنبه­ های زیست محیطی باید به حوادث و بیماری­های شغلی هم توجه کرد تا با حفظ سلامت و ایمنی کارکنان در محیط کار بهره­وری از نیروی انسانی صورت گیرد و نیز با رعایت الزامات       زیست محیطی، محیط زیستی با حداقل اثرات و پیامد­های زیست محیطی در واحد انبار بوجود آید.

ب) شناسایی جنبه­ های زیست محیطی در شرایط عادی، غیرعادی و حادثه­ای یا اضطراری حاصل از فعالیت­ها در دو زمان عادی و تعمیرات اساسی

پ) تجزیه و تحلیل اثرات جنبه­ های زیست محیطی حاصل از فعالیت­ها و ارزیابی پیامدهای آن­ها و اولویت­ بندی آنها بر اساس RR و شدت پیامد­های بالا بر محیط زیست تحت تاًثیر و کارکنان و سایر ذینفعان با استعانت از دو روش HAZAN و Frank & Morgan و پیشنهاد اقدامات اصلاحی و مدیریت ریسک برای کاهش اثرات و کنترل   پیامد­های مهم

ت) تعیین اهمیت و شناسایی مخاطرات مناطق با حساسیت اکولوژیک تحت تأثیر .

ث) شناسایی به موقع پیامدهای زیست محیطی مهم حاصل از جنبه­ های زیست محیطی که در مرحله­ چرخه حیات بوجود می ­آید که هدف به حداقل رساندن این پیامدها است.

ج) ارائه برنامه­ی ارزیابی ریسک و کاهش مخاطرات واحد انبار با کمک دو روش HAZAN وFrank & Morgan

چ) ارائه برنامه مدیریت ریسک واحد انبار به منظور تقلیل پیامدها و پایش ریسک­های تحت کنترل (ریسک­های حاصل از جنبه­ های زیست محیطی)  

1-4- فرضیه ­ها

الف) فعالیتهای شرکت ملی پخش فرآوده­های نفتی می ­تواند در دراز مدت اثرات منفی بر محیط زیست پیرامون خود بر جای بگذارد.

ب) HAZAN و Frank & Morgan می­توانند در جهت شناسایی ریسکهای مهم و ارائه راهکارهای مدیریتی و اولویت­ بندی این ریسکهای زیست محیطی ناشی از فعالیتهای این شرکت به ما کمک کند.

پ) در شرکت ملی پخش فرآوده­های نفتی آموزشهای لازم برای پرسنل شرکت راجع به قوانین و استانداردهای   زیست محیطی دیده نشده است.

ت) می­توان با اجرای درست و به موقع مطالعات ارزیابی ریسک شرکت مورد مطالعه خطرات را به حداقل رسانید.

ث) در واحد انبار تمامی جنبه­ های زیست محیطی به طور کامل مورد شناسایی و ارزیابی قرار نگرفته است.

ج) تاکنون برنامه ارزیابی ریسک زیست محیطی(Environmental Risk Management) مدونی در واحد انبار ارائه نشده است.

1-5- تعریف اصطلاحات و مفاهیم

1-5-1- خطر (Hazard)

خطر خاصیت ذاتی یک ماده، وضعیت و یا فعالیت است که می ­تواند منجر به صدمه و آسیب شود. به عبارت دیگر خطر، عامل صدمه و آسیب است و می تواند به صورت­های فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، ارگونومیکی و روانی ظاهر شود. خطر منبع بالقوه جراحت جسمی یا صدمه بهداشتی و یا خسارت به دارایی­ ها و محیط زیست است (15).

خطرها گوناگون هستند، مانند:

1-5-1-1- خطرها ی فیزیکی

هر عاملی که ماهیت فیزیکی دارد و علم فیزیک درباره آن کاربرد دارد، مانند تغییر فاز ماده، انتقال گرما، تبخیر و ایجاد سرما (16).

1-5-1-2- خطرهای شیمیایی

موادی گوناگون را در بر می­گیرد که می­توانند از نظر ایمنی یا بهداشتی خطرناک باشند. خطرهایی مانند توانایی اشتعال، توانایی انفجار، ناپایداری و میل ترکیبی فراوان جزء این دسته از خطرات به حساب می­آیند.

1-5-1-3- خطرهای تهدید کننده سلامتی

مواد شیمیای یا هر جسم دیگری است که بر پایه­ مدارک علمی موجود می ­تواند اثرات آنی یا دراز مدت در سلامتی افراد در معرض داشته باشد. مانند: مواد سرطانزا، مواد سمی، موادی با اثر نامطلوب بر تولید مثل، مواد تحریک کننده ، مواد خورنده، مواد حساسیت­زا، موادی که به کبد صدمه می­زنند، موادی که به کلیه­ها آسیب می­رسانند، موادی که روی سلول­های عصبی اثر دارند، موادی که در مکانیسم تولید خون اثر سوء دارند، مواد آسیب­رسان به ریه­ها، پوست و چشم­ها (16).

1-5-1-4- خطر­های مکانیکی

به شکل ضربه، سایش، برش و … .

1-5-1-5- خطرهای بیولوژیك

خطرهای ناشی از میکروارگانیسم­ها، مانند عوامل میكروبی بیماریزا در دامداری

1-5-1-6- خطرهای روانی- اجتماعی

تاکنون به این دسته از خطرها توجه کافی نشده است. مانند: محیط کار پرتنش، مسائل اقتصادی و مسائل فرهنگی(16).

آستانه تحمل

نمودار1-2- نمایشی ساده از ارتباط میان خطر، حادثه و زیان

1-6- احتمال خطر

امکان بروز شرایط خاص در یک وضعیت معین یا محیط کاری را احتمال خطر گویند (15).

1-7- شدت خطر (Hazard Severity)

عبارتست از یک توصیف طبقه ­بندی شده از سطح خطرات براساس پتانسیل واقعی یا مشاهده شده آنها در ایجاد جراحت، صدمه و یا آسیب (2).

1-8- شناسایی خطر

شناسایی خطر تکنیکی است برای شناسایی خطرات عمده­ای که در یک فعالیت خاص وجود دارند (15).

1-9- مخاطره

قرار گرفتن در معرض یک خطر، مخاطره نامیده می­ شود. مخاطره عبارتست از قرار گرفتن در شرایطی که پتانسیل آسیب­رسانی در آن شرایط نهفته است. وجود مخاطره، در گرو وجود خطر است (16).

1-10- مخاطرات عمده صنایع فرایندی

در صنایع فرایندی، بخصوص در صنایع شیمیایی معمولاً ماهیت موادشیمیایی اعم از سمیت، خورندگی و قابلیت انفجار می ­تواند شرایط مخاطره آمیز ایجاد نماید.

سه نوع مخاطره عمده صنعتی عبارتند از1- نشت مواد سمی 2- انفجار 3- آتش­سوزی (1).

1-10-1- نشت مواد سمی

سمیت یک ماده شیمیایی مربوط به خاصیتی از آن ماده است که توانایی آسیب رساندن به بافت­ها و ارگانیسم­های بدن را دارد. اما میزان خطر یک ماده سمی از طریق تعداد دفعات و مدت زمان تماس و غلظت ماده شیمیای مشخص می­ شود (1).

1-10-2- انفجار

این پدیده با ایجاد یک موج فشاری که به صورت یک صدای مهیب شنیده می­ شود، باعث ایجاد جراحت مستقیم یا غیر مستقیم در افراد، خراب شدن ساختمانها و دستگاه­ها و پرتاب شدن اشیاء تا شعاع چند صد متری محیط اطراف   می­گردد (1).

1-10-3- آتش سوزی

خاصیت اشتعال­پذیری بیانگر سهولت سوختن یک ماده در هوا یا در گاز دیگر که بتواند نقش اکسنده را ایفا کند، می­باشد، سوختن، یک واکنش شیمیایی است که در آن در اثر اکسید شدن یک ماده خاص انرژی آزاد می­ شود و آتش یک پیامد قابل رویت این سوختن است. اجزاء لازم برای ایجاد یک آتش عبارتند از سوخت، عامل اکسنده و منبع جرقه، اگر یک جزء وجود نداشته باشد در آن صورت اشتعال رخ نمی­دهد. آتش و انفجار خصوصیات متشابه زیادی دارند، تفاوت عمده آنها در سرعتی است که انرژی حاصل از سوختن مواد آزاد می­ شود. که در آتشها بسیار کمتر از انفجار­ها است. رابطه این دو پدیده در عمل معمولاً به این صورت است که آتش موجب انفجار می­ شود و بالعکس (1).

1-11- حادثه

واقعه برنامه ­ریزی نشده و بعضاً صدمه آفرین یا خسارت رسان که انجام، پیشرفت یا ادامه طبیعی یک فعالیت یا کار را مختل می­سازد و همواره در اثر یک عمل یا کار ناایمن و یا شرایط ناایمن یا ترکیبی از آن دو به وقوع می­پیوندد (15).

1-12- شبه حادثه

رویدادهایی هستند که هر چند می­توانند باعث صدمه و یا جراحت شوند ولی به موارد فوق منجر نشده و به اصطلاح بخیر می­گذرند (2).

نمودار 1-3- نمایش مفهوم شبه حادثه

1-13- عدم انطباق

هر گونه انحرافی از استانداردهای کاری، دستورالعمل ها، روش های اجرایی، مقررات، عملکرد نظام مدیریتی و غیره که مستقیم یا غیر مستقیم منجر به جراحت، بیماری، خرابی اموال، تخریب محیط کار و یا ترکیبی از این موارد گردد (17).

1-14- شکست یا نقص

عدم توانایی یک جزء، وسیله یا سیستم در اجرای عملکرد مورد انتظار و یا انجام یک عمل یا فعل ناخواسته را نقص یا شکست گویند به عنوان مثال بصدا در نیامدن زنگ اعلام آتش­سوزی در موقع حریق و یا بصدا در آمدن آن در مواقع غیر ضروری هر دو نقص محسوب می شوند (2).

1-15- ایمنی

در فرهنگ لغات اصطلاح ایمنی به معنی امنیت، آسایش، سلامتی و … آمده است و از نظر تعریف عبارتست از میزان یا درجه فرار از خطر. ایمنی کامل یعنی مصونیت در برابر هر نوع آسیب، جراحت و نابودی که با توجه به     تغییر­پذیری ذاتی انسان و غیرقابل پیش بینی بودن کامل اعمال و رفتار او و همچنین علل دیگر بنظر می­رسد که هیچگاه ایمنی صد در صد حتی برای یک دوره کوتاه مدت نیز وجود نداشته باشد به همین علت کارشناسان امر معمولاً بجای کلمه ایمنی از اصطلاحاتی نظیر ” پیشرفت ایمنی ” ارتقاء ایمنی ” و ” ایمن­تر” استفاده می­ کنند (2).

1-16- فرایند ایمنی سیستم

اساس فرایند ایمنی سیستم عبارتست از کسب اطمینان از اینکه شغل یا وظیفه در ایمن­ترین شکل خود و بدون وجود ریسک غیر قابل قبول از جراحات و صدمات انجام می­گیرد. این فرایند آینده نگر در محیط­های کاری یعنی جائیکه افراد، روش­های عملیاتی، تجهیزات، مواد و محیط بصورت فاکتورهای مکمل هم می­توانند ایمنی و انجام موفقیت آمیز شغل یا وظیفه را تحت تاثیر قرار دهند انجام می­گیرد (2).

1-17 – ریسک

شانس صدمه دیدن در اثر خطر که از حاصلضرب احتمال بالفعل درآمدن خطر و شدت پیامدهای آن بدست می ­آید (18).

1-18- طبقه ­بندی ریسک

الف- خطرات طبیعی

ب- زیر ساختاری

ج- سطح سایت­های صنعتی

1-18-1- ریسک مربوط به خطرات طبیعی

بیماری­های واگیر، سیل، سرما و یخبندان، ریزش کوه و حرکت زمین، رعد و برق، زمین، لرزه، توفان، توفان­های استوایی، تسونومی، آتش­فشان، آتش­سوزی سرزمین­ها، مکان زندگی حیات وحش و … . (19).

1-18-2- ریسک­های زیر ساختاری

روابط عمومی، زنجیره تامین و مصرف، سیستم­های حمل و نقل، خدمات شهری، برق، گاز طبیعی، آب آشامیدنی، تصفیه فاضلاب، مخابرات، مطالبات تاریخی، جامعه، خرافات فرهنگی، خدمات اضطراری، اثرات کارکنان، سیستم­های کنترل آشوب، بیمارستان­ها و جریان مواد و … .

1-18-3- ریسک در سطح سایت­های صنعتی

سیستم­های فرایندی پرفشار، سیستم­های تهویه، مدیریت تغییر، مدیریت پیمانکاران و تامین کنندگان، سیستم­های مخابراتی، سیستم­های تصفیه فاضلاب، سیستم­های آب آشامیدنی، پراکنده شدن و انتشار آزبست، سیستم هوای فشرده، سیستم­های کنترل و ابزار دقیق، سیستم­های HSE،

سیستم توزیع برق، نشت مواد، گازهای خروجی دودکش­ها، تجهیزات فرایندی تولید، آتش­سوزی و انفجار و … (19).

1-19- شناسایی ریسک

شناسایی ریسک فرایندی است که توسط آن یک شرکت به طور دائم و سیستماتیک ریسک­های اموال، مسئولیت و نیروی انسانی را فوراً و یا قبل از اینکه به وقوع بپیوندند، شناسایی می­ کند. (20).

1-20- تكنیك­های شناسایی ریسك

1- بازبینی مستندات 2- تكنیك­های جمع­آوری اطلاعات (یورش فکری یا طوفان ذهنی، تکنیک دلفی، مصاحبه، تجزیه و تحلیل SWOT) 3- چك لیست­ها 4- آنالیز فرضیات 5- تكنیك­های ترسیمی (19 1386).

1-21- تحلیل ریسک

استفاده اصولی از اطلاعات موجود به منظور شناسایی خطر (Hazard Identification) و تخمین ریسک (Risk Estimation) وارد بر افراد، اموال و محیط زیست می­باشد (15).

1-22- مدیریت ریسک

مدیریت ریسک شناسایی، ارزیابی و کنترل ریسک­های واقعی اموال، مسئولیت و نیروی انسانی است (ونوس و گودرزی، 1385).

1-23-کنترل ریسک

فرایندی است که از طریق آن برای کاهش ریسک­ها به سطح مشخص یا نگهداشتن ریسک­ها در سطوح خاص تصمیم ­گیری اقدام می­ شود. راهکار­هایی که می­توان برای کنترل ریسک در پیش گرفت، به طور کلی عبارتند از:

الف) حذف ریسک

به این معنی که فعالیتی که دارای ریسک خاصی می­باشد انجام نگیرد، یا اینکه به طریق دیگری انجام گیرد تا ریسک آن حذف شود. حذف ریسک با ایمن کردن ذاتی واحدها امکان­ پذیر است (15).

ب) کاهش ریسک

ریسک در صورتی کاهش می­یابد که احتمال فراوانی و یا پیامد آن کاهش یابد. برای مثال به کار بردن مواد کم خطر و سیستم مدیریت ایمنی موثر از جمله راهکارهای کاهش ریسک می­باشند (15).

ج) انتقال ریسک

مسؤلیت ریسک در ازای پرداخت وجهی به سازمان دیگر منتقل می­ شود. برای مثال بیمه یک نوع سیستم انتقال ریسک است (15).

د) پذیرش و نگهداری ریسک

وقتی ریسک­ها کاهش پیدا کردند، تحت کنترل قرار گرفته و در همان سطح نگاه داشته می­شوند (15).