پایان نامه ارشد رشته کشاورزی : بررسی تغییرات اسانس حاصل از گیاه به لیمو

فهرست مطالب عنوان

صفحه چکیده

1 فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1 گیاهان دارویی

2 1-1-1 اهمیت كشت گیاهان دارویی

2 1-1-2 تاریخچه گیاهان دارویی .

3 1-2 به‌لیمو …

5 1-2-1 تاریخچه و معرفی بهلیمو ..

5 1-2-2 بهلیمو (Lemon verbena) از نظر ردهبندی گیاهی ……… ..

6 1-2-3 گیاهشناسی بهلیمو .

6 1-2-4 نامهای دیگر بهلیمو …

6 1-2-5 گونه‌های دیگر به‌لیمو .

6 1-2-6 منشأ و پراکنش بهلیمو در ایران .

7 1-2-7 اهمیت اقتصادی بهلیمو …

8 1-2-8 روش پرورش گیاه بهلیمو

8 1-2-9 زمان جمعآوری بهلیمو

9 1-2-10 خواص دارویی و كاربردهای بهلیمو ..

10 1-2-11 مواد تشكیلدهنده اسانس بهلیمو ..

10 1-2-12 فرمولهای شیمیایی و شكل نمایی از برخی مواد تشكیل دهنده اسانس به‌لیمو ..

11 1-3 كشت بافت

12 1-3-1 کشت کالوس ..

14 1-3-2 تولید متابولیتهای ثانویه

14 1-3-3 باززایی گیاه

15 1-4 کشت بافت گیاهان دارویی ..

15 1-5 اهمیت تكثیر بهلیمو از طریق كشتبافت ..

17 1-6 اهداف تحقیق .

فصل دوم: ی بر تحقیقات انجام شده

2-1 گیاهان دارویی

18 2-2 کشت بافت بهلیمو

20 2-3 کشت بافت در سایر گیاهان .

21 2-4 میزان ماده موثره بهلیمو …

22 2-5 خواص ضدمیکروبی بهلیمو .. …

23 2-6 تغذیه و کودهای زیستی .

فصل سوم: مواد و روش‌ها

3-1 زمان و مكان انجام آزمایش ..

30 3-2 مواد گیاهی

30 3-3 عملیات كشت بافت ..

30 3-3-1 ترکیبات هورمونی بکار رفته در محیط کشت .

30 3-3-2 طرز تهیه محلول‌های ذخیره‌ای تركیبات محیط كشت …

31 3-3-3 آماده سازی تنظیم کننده های رشد گیاهی …

32 3-3-3-1 تهیه محلول پایه BAP . …

32 3-3-3-2 تهیه محلول پایه كینتین . …

32 3-3-3-3 تهیه محلول پایه2,4-D . ..

32 3-3-3-4 تهیه محلول پایه NAA .. …

32 3-3-4 آماده‌سازی محیط کشت‌های مختلف . …

32 3-3-4-1 آماده سازی محیط کشت جامد … . …

34 3-3-4-2 آماده سازی محیط کشت مایع . …

34 3-3-5 تهیه و سترون سازی ریزنمونههای بهلیمو .

34 3-3-6 كشت ریزنمونههای بهلیمو ..

35 3-3-7 روش یادداشتبرداری و صفات مورد مطالعه .

35 3-3-8 تجزیه و تحلیل آماری

36 3-4 كشت آزمایش مزرعه‌ای به‌لیمو .

36 3-4-1 آماده سازی مزرعه ..

36 3-4-2 آزمایش خاك …

37 3-4-3 تهیه و انتقاال نهالهای بهلیمو …

37 3-4-5 آبیاری مزرعه …

37 3-4-6 اعمال تیمارهای كودی ….

37 3-4-7 یادداشتبرداری صفات مورد مطالعه …

38 3-4-8 روش برداشت و خشككردن بهلیمو .. .

38 3-4-9 اسانسگیری …

39 3-4-10 تجزیه و تحلیل آماری طرح مزرعه ….

فصل چهارم: نتایج و بحث

4-1 نتایج حاصل از کشت ریزنمونههای به‌لیمو برروی محیط کشتهای MS حاوی 4 نوع ترکیب هورمونی NAA و BAP ……….. …

41 4-2 نتایج حاصل از کشت ریزنمونههای به‌لیمو برروی محیط کشتهای MS حاوی 6 نوع ترکیب هورمونی NAA و 2,4-D وBAP و كینتین ………… …

45 4-3 نتایج حاصل از کشت ریزنمونههای به‌لیمو برروی محیطکشتهای MS حاوی 5 نوع ترکیب هورمونی NAA و BAP ……….. …

48 4-4 نتایج بهترین حالت‎های کشت بافت برای گیاه به‌لیمو در شرایط آزمایشگاهی………………….

52 4-5 نتایج حاصل از بررسی تاثیر كودی بر عملكرد و خصوصیات مورفولوژیكی بهلیمو در شرایط مزرعه .

52 4-4-1 آزمون خاك

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

5-1 نتیجه‌گیری و جمع‌بندی ..

55 5-2 نتایج آزمایش‌های درون شیشه‌ای ..

55 5-2-1 آزمایش اول

55 5-2-2 آزمایش دوم …

58 5-2-3 آزمایش سوم …

60 5-3 آزمایش مزرعه‌ای .

61 5-4 پیشنهادات ..

63 فهرست منابع

64 چکیده انگلیسی .

چکیده

جنس Lippia دارای بیش از 200 گونه است كه در این بین گونه Lippia citriodora L. دارای ارزش بالای دارویی میباشد. این گیاه به دلیل اهمیت فراوان اقتصادی در صنایع غذایی، داروسازی و عطرسازی در قسمت‌های مختلفی از ایران كشت و كار می شود و گونه های بومی نیز از جنس Lippia در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری كشور وجود دارد. بدین منظور دو آزمایش جداگانه در شرایط درون شیشه‌ای و مزرعه‌ای انجام شد. در شرایط آزمایشگاهی سه آزمایش جداگانه با بهره گرفتن از طرح کاملا تصادفی با 4 تکرار انجام شد و در آن اثر 13 تیمار مختلف هورمونی (BAP، NAA، 2,4-D و كینتین) و اثر زمان بر میزان كالوس‌زایی و باززایی ریزنمونه‌های به‌لیمو بررسی گردید. با توجه به نتایج تجزیه واریانس در آزمایش درون شیشه‌ای در غلظت‎های مختلف هورمونی، صفت‎های ریشه‎زایی، ساقه‎زایی، کالوس‎زایی، تغییررنگ، تغییرشکل در سطح یک درصد معنی‌دار شدند. در مقایسه‌ی میانگین بین تیمارهای مورد بررسی مشخص شد كه محیط کشت MS12 حاوی 3/0 میلی‌گرم بر لیتر اكسین NAA بدون سیتوكنین برای صفت‌های ریشه‌زایی، كالوس‌زایی، زنده‌مانی، تغییر رنگ و تغییرشكل به‌ترتیب با 8/63، 6/91، 100، 2/97 و 2/92 درصد بهترین تیمار هورمونی بود، ولی در مورد ساقه‌زایی، محیط كشت MS بدون هورمون با 3/68 درصد بیشترین تعداد نوساقه‌ها را ایجاد نمود. در آزمایش مزرعه‌ای نیز از بین چهار سطح كودی مختلف شامل صفر، 50 و 100 كیلوگرم در هكتار ازته و غلظت سه در هزار NPK بر روی صفات مورفولوژیكی و میزان عملكرد گیاه بهلیمو، تیمار 50 كیلوگرم در هكتار كود ازته بهترین نتایج را در بر داشت.

کلید واژه: به‌لیمو، كالوس‌زایی، ساقه‌زایی، ریشه‌زایی، ترکیبات هورمونی، کود ازته.

1-1 گیاهان دارویی

1-1-1 اهمیت كشت گیاهان دارویی

با ظهور داروهای شیمیایی و بیولوژیك، نقش و اهمیت گیاهان دارویی در تأمین سلامت بشر، در معرض فراموشی قرار گرفت. اما با گذشت زمان، استقبال از گیاهان دارویی با رشد قابل توجهی روبرو شده است. بهنظر میرسد مردم جهان از یک سری نارساییهای طب مدرن خسته شده اند و به‌طور روز افزون به‌سمت داروهای گیاهی روی میآورند. اصولاً زمانی كه قانون ابنسینا را در غرب به آتش كشیدند و ادعا كردند شیمی، مولكول و فیزیولوژی را شناختهاند، طب به انحراف كشیده شد. به طوری كه هماكنون طب مدرن توانایی حل بسیاری از مشكلات بشر را ندارد و طی سالهای اخیر در كتب درسی به این موضوع اعتراف كردهاند. بههمین دلیل، امروزه حدود 50 درصد داروهای تولید شده در جهان منشاء طبیعی دارند كه با تغییراتی بهعنوان دارو مورد استفاده قرار میگیرند. كه نیمی از این مقدار از منابع معدنی، حیوانی و باكتریایی بدست می آید و نیمی دیگر منشاء گیاهی دارد. برای مثال، تمام هورمونهای مصرفی گیاهی هستند و از گیاهان مختلفی نظیر سیبزمینی مكزیكی، شنبلیله و غیره بهدست میآیند. همچنین تركیباتی مثل وینبلاستین و وینكریستین كه از داروهای ضدسرطان هستند از گیاه بدست میآیند و یا گلیكوزیدهای قلبی از جمله این گروه داروها محسوب میشوند (قاسمی دهكردی و همكاران، 1380).

گیاهان دارویی یكی از مهم‌ترین منابع دارویی میباشند كه از هزاران سال پیش كاربرد داشته اند. سازمان بهداشت جهانی تخمین زده است كه بیش از 80 درصد از مردم بهصورت سنتی و یا مدرن از گیاهان دارویی استفاده میكنند. بعلاوه برخی از داروهای شیمیایی نیز با الگوبرداری از مواد گیاهی ساخته شده اند (تریپاتی[1] و تریپاتی، 2003).

در قرن اخیر دانشمندان به زیانهای ناشی از سموم شیمیایی، مواد افزودنی، اسانس و طعمدهندههای مصنوعی كاملاً پیبردهاند و بروز انواع سرطانها و بیماریهای مختلف تأییدكننده این موضوع میباشند. بر این اساس كشورهای پیشرفته كه دارای امكانات تحقیقاتی گسترده‌ای در مورد شناسایی این مواد مضر بوده‌اند، تصمیم گرفتهاند كه در چند سال اخیر كلیه مواد مصرفی شیمیایی را از مواد غذایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی بتدریج حذف نموده و بجای آن از منابع گیاهی استفاده كنند .كشور ما دارای غنیترین منابع گیاهی از نظر مقدار و تنوع در سطح جهان میباشد .هماكنون كشورهای پیشرفته پی به ارزش گیاهان دارویی و صنعتی برده و درصدد كشت و پرورش آنها در سایر كشورهای فقیر شده اند. شناسایی گیاهان اسانسدار گامی مهم در جهت اهلی كردن و ترویج شیوه های صحیح بهره برداری و استفاده از این گیاهان می‎باشد. گیاهان دارویی اسانسدار نقش مهمی در زندگی انسان دارند و در ایران از سابقه طولانی برخوردار میباشند (موسویان و بصیری، 1378).

در گذشته گیاهان دارویی جمعآوری شده از طبیعت برای رفع نیازهای بازار كافی بود، طی سالیان گذشته تعدادی از گونه های پرمصرف در خطر انقراض قرار گرفتهاند، برای رفع نیازهای فزاینده به داروهای گیاهی، گیاهان بایستی كشت شوند، علاوه بر اطمینان از منابع كافی كشت گیاهان دارویی باعث تولید مواد خام دارویی با كیفیت یكنواخت و خصوصیات شناخته شده میگردد. از سوی دیگر تامین مواد اولیه برای صنایع داروسازی نیاز به افزایش تولید محصول در واحد سطح دارد كه علمیترین و اقتصادیترین روش دستیابی بهاین مهم افزایش كارایی نهادههای مورد استفاده در زراعت گیاهان دارویی میباشد (توماس[2]، 2000).

كشت یک گیاه دارویی از نظر اقتصادی وقتی مقرون بهصرفه است كه متابولیتهای ثانویه آن بهحد مطلوب رسیده باشد، با شناخت عوامل محیطی موثر در تولید و انتخاب ارقام گیاهی مناسب میتوان بهحد اكثر مقدار محصول دست یافت (امیدبیگی، 1386). در مناطقی مثل ایران وجود نور فراوان یكی از منابع مهم و بالقوه در تولید گیاهان دارویی است كه باید یا مناسبترین روشها از آن استفاده كرد (امیدبیگی، 1386). در شرایطی كه هیچگونه محدودیت عوامل محیطی وجود نداشته باشد، تولید ماده خشك گیاهی با مقدار نور جذب شده متناسب است (مونتیس[3]، 1994).

1-1-2 تاریخچه گیاهان دارویی

با نظری اجمالی به فرهنگ مصرف داروهای گیاهی در ایران میتوان متوجه میراث با ارزش این گیاهان در طب غنی سنتی ایران شد. از طرفی فلات وسیع ایران از اقلیمها و محیطهای گوناگون برخوردار است، بههمین دلیل بیش از 7500 گونه گیاهی مختص به ایران است. از این رو بهحق، فلور ایران یكی از منابع داروخیز جهان محسوب می شود. از آنجایی كه گیاهان وحشی در محدودههای جغرافیایی گستردهای یافت می شود، جمعآوری و دسترسی به آنها از نظر اقتصادی مقرون بهصرف نیست و استفاده از گیاهان وحشی جوابگوی صنایع داروسازی نخواهد بود و چنین استفادهی انبوه از گیاهان طبیعت مسلماً موجب نابودی آنها خواهد شد. از این رو نسبت به كشت این گیاهان در سطوح زراعی اقدامات مفیدی در سطح كشور انجام شده است. گزارش شده است كه انسان دیر و یا زود چارهای بهجز بازگشت به طبیعت خود نخواهد داشت. از این رو، در كشورهای توسعه یافته اقدامات وسیعی را در توسعه و پیشرفت كشت و استفاده از گیاهان دارویی انجام شده است. امید است در كشور ما با تربیت نیروی متخصص و فرهنگسازی استفاده از گیاهان دارویی، از این نعمت الهی بینصیب نمانیم (ابراهیمپور و عیدیزاده، 1388).

ابنسینا، دانشمند و پزشك نامدار ایرانی در سالهای 428-370 هجری مطابق با 980-1037 میلادی كه در غرب او را بهنام آویسینیا می‌شناسد و پس از انقراض تمدن یونان او را بزرگ‌ترین دانشمند جهان و به اشتباه، عرب دانسته اند (چون كتابهای او به عربی نوشته شده است). در جلد دوم كتاب قانون فیالطب بیش از 800 نمونه گیاه طبی و غذایی را نام میبرد كه از آن میان 541 گیاه و مشتقات آنها دارای توصیف كاربردی و صفات ریختشناختی هستند. او اختلاف شكل و صفات گیاهان مشابه یا نزدیک به هم را (برای اجتناب اشتباه آنها از یكدیگر) با توجه خاصی در كتاب “قانون” توضیح میدهد و در مورد چگونگی استفاده از مشتقات گیاهان دارویی و كاربرد آنها، با ترتیبی خاص، معین و نظام یافته به شرح و تفصیل آنها می پردازد (زارعزاده، 1383).

آلبرت ماگنیوس[4] این كشیش كه در نوشته‌ها به آلبرت بوستادت بیشتر معروف است، در سال‌های 1193-1280، بعد از ابنسینا و بیرونی در ایام و بحران فكری قرون وسطی اروپا، درباره طب و تاریخ طبیعی و همچنین گیاهشناسی كتابی به نام رستنیها، دو وژتابلیس[5] را نوشت. محتویات و نحوه نگارش این كتاب، به خوبی نشان میدهد كه آلبرت كبیر نیز تحت تأثیر شدید تئوفراست و دیگر دانشمندان و قدمای رم و یونان مورد قبول كلیسا قرار داشت و در عین حال، برخی مشاهدات خود را نیز در این كتاب آورده است (زارعزاده، 1383).

ایرانیان از دیرباز و حتی پیش از دیگران در زمینه گیاهان دارویی و كاربرد درمانی آنها از دانش پیشرفته‌ای برخوردار بوده اند. نمونه بارز آن كتاب باستانی اوستاست .در«وندیداد» یكی از پنج كتاب تشكیلدهنده اوستا (كه در مجموع دستكم 2500 سال پیشینه دارد)، بخشهای پرشماری به گیاه درمانی، معرفی گیاهان دارویی و كاربرد آنها اختصاص یافته است. اما متأسفانه در لشكركشی اسكندر مقدونی، كتابخانه مشهور اسكندریه در آتشسوزی عمدتاً نابود شد و بیشتر منابع و آثار و كتابهای جمعآوری شده در آن سوخت و خاكستر شد. بدین ترتیب، سوابق گیاهشناسی شرق كهن در دو تمدن ایران و مصر بر اثر این آتشسوزیها، فاقد هر گونه مدرك دیرینه شناخت گیاهان دارویی و خواص آنها گردید. متأسفانه بعدها نیز بر اثر تخریب قلاع فرقه اسماعیلیه و آتش زدن كتابخانههای آن بوسیله هلاكوخان مغول، بقیه آثار مكتوب گیاهان دارویی، كه توسط این فرقه جمعآوری شده بود، از میان رفت، تا اینكه در قرن هشتم و نهم میلادی، اطباء ایرانی رونق خاصی به طبابت ایران و جهان بخشیدند. بطوریكه با پیدا شدن دانشمندان و نوابغی نظیر ابوعلیسینا و محمد زكریای رازی با انشار كتابهای معروف خود (قانون و الحاوی) پیشرفتهای زیادی نصیب ملت ایران و جهانیان گردید. این پیشرفتها همچنین در قرون بعد نیز ادامه یافت. در قرن 13 میلادی، ابنبیطار، اختصاصات متجاوز از 14700 گیاه را كه خود شخصاً میشناخت را در كتابش شرح داد (دوازده امامی، 1386؛ زارعزاده، 1383).

1-2 به لیمو

1-2-1 تاریخچه و معرفی بهلیمو

گیاه بهلیمو (شکل 1-1) با نام علمی Lippia citriodoraاز خانواده شاهپسند (Verbenaceae) (مظفریان، 1389؛ زرگری، 1375)، این گیاه بومی آمریکای جنوبی است (زرگری، 1375) و بهنام پزشک گیاهشناسی موسوم به Lippi که در سالهای 1678 تا 1704 میلادی میزیسته و در حبشه بهقتل رسید، نامگذاری شده است (زرگری، 1375). در فرهنگ گیاهدرمانی ایران، برگهای این گیاه بهصورت دمکردنی بهمنظور آرامبخش، ضدتشنج و برطرفکننده تپش قلب و سرگیجه مصرف دارد (امین، 1388). تا 100 سال پیش فقط بهعنوان یک گونه زینتی شناخته میشد، ولی امروزه به دلیل اهمیت فراوان اقتصادی آن در صنایع غذایی و عطرسازی در اكثر كشورها از جمله در ایران و به ویژه در استان گلستان كشت شده و به خوبی پرورش مییابد. امروزه این گیاه در شمال كشورمان كشت و كار می شود و گونه های بومی آن از جنس Lippia در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری كشورمان وجود دارد (امین، 1370).

1-2-2 بهلیمو (Lemon verbena) از نظر ردهبندی گیاهی

به‌لیمو از سلسلهی Planta، شاخه Magnoliophyta، ردهی Magnoliopsida، راستهی Lamiales، خانواده Verbenaceae، جنس Aloysia، و گونه A. triphylla، است(آنونیموس[6]، 2007).

1-2-3 گیاهشناسی بهلیمو

بهلیمو درختچهای کوچک به ارتفاع تا 90-100 سانتیمتر، با شاخههای شیاردار و کم و بیش زبر برگها در چرخههای 3 یا 4 تایی، سرنیزهای، بهطول 5- 5/7 سانتیمتر، با دمبرگ کوتاه، کامل یا در میانه دندانهدار، بدون کرک، در سطح تحتانی بهانبوهی پوشیده از کرکهای غدهدار (منقوط)، با بوی لیمو سنبلهها چرخهای و محوری یا مجتمع شده در پانیکولهای انتهایی اغلب 3 تایی. گلها سفید، به طول 5/4- 5 میلیمتر، شکوفا و گلدهنده در تابستان و پاییز. کاسه گل به انبوهی کرکدار. لوله جام گل بلندتر از کاسه (زرگری، 1375).

1-2-4 نامهای دیگر بهلیمو

برای به‌لیمو نام‌های دیگری نیز در منابع ذكر شده است كه به تعدادی از آن‌ ها اشاره می‌شود.

Lippia citriodora Kunth (آزادبخت، 1378؛ زرگری، 1371؛ كریمی، 1381؛ یزدانی و همكاران، 1383) Lippia citriodora H.B.U.K (راشدی، 1380؛ كریمی، 1381)

Lippia triphylla (راشدی، 1380؛ صمصام شریعت، 1374)

Verbena triphylla L Herit (رضایی و همكاران، 1380؛ یزدانی و همكاران، 1383)

Aloysia citriodora orteg (رضایی و همكاران، 1380؛ یزدانی و همكاران، 1383)

Aloysia triphylla (L “Herit) Britton (راشدی، 1380)

1-2-5 گونه‌های دیگر به‌لیمو

گونه های مفید دیگری از این گیاه وجود دارد و در محلهای رویش، كاربرد درمانی دارند كه در زیر به طور گذرا به آنها پرداخته شده است:

1-Lippia graveolens H.B.& K : در برزیل و مكزیک میروید .تیزان حاصل از آن برای درمان روماتیسم بهكار میرود.

2-:scaberrima L. Sond در آفریقای جنوبی میروید و بهعنوان بندآورنده و منعقدكننده خون، مصرف می‌گردد.

3- Cham microcephala L.: درختچهای است بومی برزیل كه برگهایی پوشیده از تارهای غدهای مملو از اسانس مطبوع و گلهایی سفیدرنگ دارد .بوی آن شبیه بوی آویشن و رومارن است .از آن بهمنظور رفع تشنج و درمان ناراحتیهای ناشی از گزش مار استفاده می شود.

4- : geminata L. (Willd citrata L.) درختچهای است بومی جزایر آنتیل و نواحی مختلف آمریكای جنوبی كه معادل 123/0 درصد اسانس پك اولت (peck olt) از آن بهدست می آید .برگ این گیاه بهصورت دمكرده و در رفع نزله بهكار میرود.

5- Hochst adoensis L.: در آمریكا می‌روید و از برگ آن برای رفع تب و سرفه استفاده می‌شود. دارای اندامهای معطر و اسانسی با تركیب شیمیایی متفاوت برحسب منشأ جغرافیایی است (در محل اصلی رویش، برای آن 4 گونه قائلاند). سرشاخه گلدار این گیاه بیشتر از سرشاخههای برگدار آن، اسانس دارد. گلهای آن معادل 14 تا 15 در هزار اسانس خام با بوی معطر تولید میكند كه معادل 37 درصد كامفر چپ از آن استخراج می شود.

6- :Lantana pseudo– theaSt. Hill L.pseudo- Thea درختچهای است بومی نواحی گرم آمریكا كه بیشتر در مناطق مرتفع برزیل میروید. دارای برگهای متقابل با بوی مطبوع بسیار قوی است. بومیان محل از آن دمكردهای تهیه میكنند كه براى رفع تشنج كاربرد دارد (رضایی و همكاران، 1380).

1-2-6 منشأ و پراکنش بهلیمو در ایران

بهلیمو بیشتر در زمینهای آفتابگیر، با خاك دارای نفوذپذیری (خاك لومی سبك) و رطوبت و آب كافی، رشد مینماید (زرگری، 1371). این گیاه در برابر سرما و وزش باد شدید حساس است (راشدی، 1380). این گیاه را میتوان در نواحی مدیترانهای كاشت مانند بخش اعظم كرمانشاه بهجز ناحیهای محدود در جنوب غربی مانند پاوه، مریوان، اسلام آباد غرب، جوانرود، سرپل ذهاب، قصرشیرین، استان ایلام: گیلان غرب استان لرستان: خرم آباد و جنوب غربی آن، كوهدشت، شمال شرقی خوزستان: ایذه، شمال شرقی، كهكیلویه و بویراحمد: یاسوج، سی سخت، شمال غربی استان فارس: نورآباد ممسنی، آباده، بخش اعظم چهارمحال و بختیاری: شهركرد، لردگان، فارسان و جنوب غربی چهارمحال و بختیاری، استان اصفهان: سمیرم، شهرضا و فریدون شهر، ناحیه معتدل بخش اعظم استان مازندران، رامسر، نوشهر، ساری، نور، بهشهر، ناحیهای محدود در شرق استان گیلان (چابكسر) (مظفریان، 1383).

-2-7 اهمیت اقتصادی بهلیمو

موضوعات: بدون موضوع لینک ثابت

فرم در حال بارگذاری ...

فید نظر برای این مطلب