در این پژوهش برای بررسی تاثیر ریزمغذی بر عملکرد کمی و کیفی اسانس برگ سه گونه اکالیپتوس E.camaldulensis 9616, E. Microtheca) و E. ZH 41 ) در قالب طرح بلوک کامل تصادفی در سه تکرار و در دو زمان در منطقه سمنان مورد مطالعه قرار گرفت. برگ­ها بعد از محلول­پاشی با کودهای ریزمغذی (لیبرل بی ام ایکس) در دو مرحله جمع­آوری گردید. اسانس برگ­ها با دستگاه کلونجر استخراج و با دستگاه گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفت. بالاترین بازده اسانس در بین گونه­ ها مربوط به E.camaldulensis 9616 در تیمار محلول­پاشی مرحله دوم با 3.09% بدست آمد. عملکرد اسانس E. Microtheca افزایش یافته اما بر گونه E. ZH 41 تاثیری نداشته است. روند گرم شدن هوا در تولید اسانس کاهش چشمگیری داشته است که با محلول­پاشی عناصر ریزمغذی، افزایش عملکرد کمی اسانس مشاهده شد. بیشترین مقدار 8،1-سینئول (75.32%) مربوط به تیمار محلول­پاشی مرحله دوم E. Microtheca  شناسایی شد. همچنین درگونه E.camaldulensis 9616 در تیمار محلول­پاشی با 65.22% و در تیمار دوم محلول­پاشی با 70.39% افزایش داشت. در گونه E. ZH 41 مقدار 8،1-سینئول در هردو تیمار محلول­پاشی کاهش داشت. تغییراتی نیز در سایر ترکیب­های عمده و جزیی مانند بتا پینن در اسانس هر سه گونه در هر دو مرحله محلول­پاشی عناصر ریزمغذی مشاهده شد.

اثر ضدباکتریایی اسانس سه گونه اکالیپتوس بر سویه­های باکتری S.aureus, E.coli و S. pyogenes در محیط کشت مولر هینتون آگار مورد ارزیابی قرار گرفت. اثر ضدباکتریایی اسانس ­ها بر روی باکتری­ های گرم مثبت در مقایسه با باکتری­ های گرم منفی تاثیر بیشتری از خود نشان داد. بیشترین اثر ضدباکتریایی را اسانس گونه E.camaldulensis 9616 بر باکتری S. pyogenes داشت و کمترین اثر بخشی را اسانس هر سه گونه اکالیپتوس در مقابل باکتری E.coli داشته است. همچنین میانگین قطر هاله عدم رشد بر سویه­های باکتری در غلظت­های مختلف اتانولی نشان داد که با کاهش غلظت اسانس هاله عدم رشد کاهش پیدا کرد.

واژه های کلیدی : اسانس، اکالیپتوس، باکتری ، سمنان، عملکرد، عناصر ریزمغذی

 1-کلیات

1-1- مقدمه

1-1-1- معرفی گیاهان دارویی: قدمت شناخت خواصّ دارویی گیاهان، شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت، حضور باورهای ریشه­دار مردم سرزمین­های مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. اطلاعات مربوط به اثرها و خواص دارویی گیاهان، از زمان­های بسیار دور بتدریج سینه به سینه منتقل گشته، با آداب و سنن قومی در آمیخته و سرانجام در اختیار نسل­های معاصر قرار گرفته است. طبق برخی «سنگ­نبشته­ها» و شواهد دیگر، به نظر می­رسد مصریان و چینیان در زمرۀ نخستین اقوام بشری بوده باشند که بیش از 27 قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده و حتّی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشتر در درمان دردها کشت داده­اند (امیدبیگی، 1374).

مردم یونان باستان، خواص دارویی برخی از گیاهان را به خوبی می­دانسته ­اند. بقراط حکیم بنیانگذار طبّ یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران، برای استفاده از گیاهان در درمان بیماریها ارزش زیادی قایل بوده ­اند. آنها علاوه بر استفاده از گیاهان یونان، از گیاهان کشورهای دیگر هم استفاده می­برده­ا­ند. پس از آنها، یکی از شاگردان ارسطو به نام «تئوفراست» مکتب «درمان با گیاه»[1]را بنیاد نهاد. پس از آن، «دیوسکورید» در قرن اوّل میلادی، مجموعه ­ای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواصّ درمانی هر یک را تهیّه و به صورت کتابی در آورد که این کتاب بعد­ها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینة گیاهان مذکور گردید، به طوری که مثلاً «جالینوس» پزشک معروف یونانی در کارهای خود به کتاب «دیوسکورید» استناد کرده است (امیدبیگی، 1374).

در قرون هشتم تا دهم میلادی، دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمّد زکریای رازی و دیگران، به دانش «درمان با گیاه» رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معر­ّفی کردند و کتابهای معروفی چون «قانون» و «الحاوی» را به رشتة تحریر در آوردند. پس از آن، درمان با گیاه همچنان ادامه یافت. در قرن سیزدهم، «ابن بیطار» مطالعات فراوانی در مورد خواص­ّ دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیّات بیش از 14700 گیاه دارویی را در کتابی که از خود به جای گذاشته، یادآور شد. پیشرفت اروپاییان در استفادة دارویی از گیاهان در قرن هفده و هجده، ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوشش­هایی همه­جانبه برای استخراج «موادّ مؤثره»[2] از گیاهان دارویی و تعیین معیارهای معیّنی برای تجویز و مصرف آنها شروع شد (امیدبیگی، 1374).

کوشش­های آن زمان تا به امروز هم ادامه یافته و در حال حاضر نیز با سرعت هر چه بیشتر به پیش

می­رود. اکنون با در دست داشتن نتایج آزمایش­ها و تحقیقات، با اطمینان می­توان به تشریح و تفضیل علمی مزایای موجود در موادّ مؤثرة گیاهان دارویی در رابطه با انسان و حیوانات پرداخت. حقیقت این است که امروزه دربارة روند متابولیسمی تشکیل موادّ مؤثره موجود در گیاهان تحت فرایندهای خاصّ زیست محیطی و تأثیر موادّ مؤثرة مذکور بر انسان و حیوانات، اطلاعات بسیار زیادی وجود دارد و جنبه­ های مختلف استفاده از موادّ مذکور، تنوع روزافزون دارد. تا کنون، تنها خصوصیات دارویی حدود سی­هزار گونه از ششصدهزار گونة گیاهی جهان شناخته شده و در میان بقیه، گهگاه، موادّ مؤثرة جدید و بسیار ارزشمندی کشف می­گردد (امیدبیگی، 1374).

جمع­آوری گیاهان دارویی بسیار مشکل است. انجام این کار با ماشین به سختی امکان­ پذیر است، زیرا جمع­آوری برخی از اندام­های حاوی موادّ مؤثره (نظیر گلها، برگها و…) تنها با دست ممکن است. از این­رو، تولید گیاهان دارویی به کار بدنی زیادی نیاز دارد. با جمع­آوری گیاهان دارویی، کار به اتمام نمی­رسد (بر خلاف برخی محصولات کشاورزی)، بلکه پس از برداشت محصول، اندام­های      جمع­آوری شده را باید تحت تأثیر عملیات مناسبی قرار دارد تا به صورت قابل استفاده در­آید (خشک کردن، استخراج مادة مؤثره، بسته­بندی و…).

1-1-2- خصوصیات ویژه گیاهان دارویی

در پیکر این گیاهان مواد خاصی به نام “مواد موثره” ( مواد فعال[3] ) ساخته و ذخیره می­ شود که این مواد تأثیر فیزیولوژیکی نیز بر پیکر موجود زنده بر جای می­گذارند که این گیاهان برای مداوای برخی از بیماری­ها مورد استفاده قرار می­گیرند. مواد فعال ذکر شده طی یک سلسله فرایندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی، به مقدار بسیار کم ( معمولأ کمتر از وزن خشک گیاه ) ساخته می­شوند و به “متابولیت­های ثانویه[4]” نیز معروفند (عیوضی، 1390).

ممکن است فقط اندام خاصی نظیر ریشه، گل یا برگ­های آنها حاوی ماده موثره باشد.

معمولأ از اندام­های مورد نظر به صورت تازه استفاده نمی­ شود و لازم است تحت عملیات خاصی نظیر تمیز شدن، هوادهی و خشک کردن قرار می­گیرند و پس از آن مورد استفاده واقع شوند. این گیاهان در مقایسه با سایر گیاهان نظیر غلات و سبزی­ها در موارد خاصی استفاده شوند (عیوضی، 1390).

1-1-3- طبقه ­بندی گیاهان دارویی بر اساس مواد موثره­شان و نحوه استفاده از آنها

1-1-3-1- گیاهان دارویی[5]

گیاهان دارویی به گروهی از گیاهان گفته می­ شود که اندام­های آنها دارای ترکیب­های اثر بخش دارویی است و همچنین به علت اثرات درمانی که بر انسان و دام دارند در صنعت داروسازی[6] مورد استفاده قرار می­گیرند (قاسمی، 1388).

1-1-3-2- گیاهان ادویه­ای[7]

از مواد موثره موجود در این گروه از گیاهان، در صنایع غذایی، کنسروسازی، نوشابه­سازی و غیره به منظور بهبود در رنگ، طعم و مزه آنها مورد استفاده قرار می­گیرد. این گیاهان باعث بهتر شدن عطر و طعم مواد غذایی و بهبود کارکرد دستگاه گوارش شده و دستگاه گوارش را در برابر بیماری­های میکروبی مقاوم می­ کنند مانند نعناع و آویشن.

1-1-3-3- گیاهان معطر یا اسانس­دار[8]

اندام­های خاصی در این گیاهان حاوی اسانس­اند و دارای مصارف بسیاری در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی هستند و از راه تقطیر با بخار آب ، از آن اندام استخراج می­شوند (امیدبیگی، 1374).

1-2- مواد مؤثره گیاهان دارویی

در رابطه با مسیرهای تشکیل مواد مؤثره گیاهان دارویی، نظرات متفاوتی ارائه گردیده است. به عنوان مثال سنتز مواد مؤثره گیاهان ناشی از دو گروه فرایندهای متابولیسمی متفاوت و در عین حال مرتبط با هم می­باشند که عبارتند از:

1-2-1- فرایندهای متابولیسمی عام[9]

این فرایندها در تمامی موجودات زنده در سطوح مختلف عمومیت دارند و لذا در کلیه گیاهان چه دارویی و چه غیر دارویی به وقوع می­پیوندند.

1-2-2- فرایندهای متابولیسمی خاص[10]

این فرایندها در گیاهان دارویی که فرآورده ­های خاصی تولید می­ کنند، بیشتر به وقوع می­پیوندند (بقالیان و همکاران، 1379).

باید دانست که عام یا خاص بودن فرایندها و ترکیب­های مربوط به آنها یک مفهوم نسبی است. تقسیم ­بندی مواد مؤثره (دارویی) گیاهان که امروزه مورد تأیید می­باشند شامل 4 گروه اصلی،   روغن­های فرار (اسانس ­ها)، آلکالوئیدها، گلیکوزیدها و سایر مواد مؤثره هستند. منظور از سایر ترکیبات مؤثره، گروهی از ترکیباتی است که به دلیل ناهماهنگی و گستردگی ساختمان­های شیمیایی در سه گروه قبلی قرار نمی­گیرند (بقالیان و همکاران، 1379).

1-3- اسانس ­ها

اسانس ­ها طبقه­ای از روغن­های گیاهی هستند که از مخلوط ترکیب­های شیمیایی آلی فرار، سنگین و چربی تشکیل یافته­اند. در اصل وجود آنها، مسئول وجود بوی خوش یا مزه در گیاه می­باشد. اسانس ­ها با توجه به نوع تیره­هایی که دارای روغن فرار می­باشند عبارتند از: تیره کاج[11] ، برگ بو[12] ، نارنج[13] ، مورد[14] ، چتریان[15] ، نعنائیان[16] و کاسنی[17]. اسانس ­ها ممکن است به طور مستقیم توسط پروتوپلاسم به وسیله تجزیه مواد رزینی غشاء سلولها یا از هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدها حاصل شوند.

آویشن شیرازی، حنا، زنجبیل، میخک، هل، اکالیپتوس، بابونه، رزماری و مریم­گلی از جمله گیاهان دارویی هستند که دارای مواد ثانویه بویژه اسانس، روغن و ترکیبات فنلی هستند که در صنایع غذایی و آرایشی کاربرد زیادی دارند(Cowan, 1999; Alam et al, 2007; Rodriguez et al, 2005; Muyima, 2004; Azlan et al, 2003). دانشمندان معتقدند که این مواد ممکن است یا به صورت مستقیم از تغییرات پروتوپلاسم و یا در اثر تجزیه شدن لایه ­های رزینی شده دیواره سلولی و یا در اثر هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدهای مشخصی بوجود می­آیند. درجه پخش این روغن­ها در گیاهان متفاوت می­باشد. به عنوان مثال در گیاهان تیره مخروطیان در تمام بافت­های گیاهی وجود دارد، در صورتی که در گلسرخ فقط در گلبرگ و در دارچین در پوست و برگ و در میوه چتریان فقط در پریکارب و در نعنائیان در تارهای ترشح کننده و برگها و سرانجام در یک نوع نارنج در گلبرگ و در نوع دیگر در پوست آن یافت می­شوند (میرزا و همکاران، 1375).

اسانس ­ها با اینکه از نظر ترکیب­های شیمیایی متفاوت هستند، ولی در بعضی از خواص فیزیکی مشترک می­باشند. اسانس ­ها بویی مشخص و ضریب شکستی قوی دارند و در اکثر موارد روی نور پلاریزه موثر می­باشند. قدرت چرخش اسانس ­ها اغلب وسیله مناسبی جهت تشخیص آنها می­باشند. به طور مثال در اسانس نعناع ترکیب منتول طبیعی چپ گرد است، ولی نوع مصنوعی آن راسمیک است و همچنین ترکیب کامفور طبیعی چپ گرد است. ولی کامفور طبیعی راسمیک می­باشد. وزن مخصوص اسانس ­ها کمتر از آب است و فقط تعداد محدودی از اسانس ­های گیاهی وزن مخصوصی بیشتر از آب دارند. به طور کلی اسانس ­ها با آب غیر قابل اختلاط می­باشند، ولی می­توانند بوی خود را به آب انتقال دهند و ایجاد آبهای مقطر مختلف نمایند (مومنی و همکار،1377).

اسانس ­ها در الکل، اتر و اغلب حلالهای آلی محلول هستند. اسانس ­ها به علت تبخیر در اثر مجاورت هوا در حرارت عادی، روغن­های فرار، روغن­های اتری یا اسانس ­های روغنی نامیده می­شوند. اسانس ­ها به طور کلی بیرنگ هستند، بویژه هنگامی که تازه تهیه شده باشند. ولی رنگ آنها در اثر زمان به علت اکسیداسیون و رزینی شدن تیره می­گردند. بنابراین توصیه شده است برای جلوگیری از این تغییرات اسانس ­ها باید در مکان خشک، ظرف­های سربسته و پر و از جنس شیشه به رنگ دودی نگهداری شوند. ساختمان شیمیایی آنها مخلوطی از استرها، آلدئیدها، الکلها، ستنها و ترپن­ها می­باشد. اسانس­­ها اغلب متعلق به گروه شیمیایی ترپن­ها، سسکویی­ترپن­ها، الکل­ها، استرها، آلدئیدها، فنل­ها و پراکسیدها هستند، ولی ممکن است با موادی مثل رزین­ها و صمغ­ها همراه گردند که در این صورت ترکیب­های شیمیایی حاصل بسیار پیچیده می­باشند (بقالیان و همکاران،1379).

روغن­های فرار از نظر بعضی ویژگی­های شیمیایی و فیزیکی با روغن­های ثابت[18] اختلاف دارند که اهم آنها عبارتند از: روغن­های فرار قابل تقطیر شدن هستند و از این جهت به راحتی می­توان آنها را از طریق روش­های تقطیر استخراج نمود. ساختمان شیمیایی روغن­های فرار برخلاف روغن­های ثابت با قلیایی­ها صابونی نخواهد شد.

روغن­های فرار برخلاف روغن­های ثابت فاسد و ترش نگشته بلکه در مجاورت هوا و نور اکسیده و رزینه شکل خواهد شد. اسانس ­ها شامل ترکیبات فرار یا مواد چربی دوست[19] که از هیدروکربن­ها و یا ترکیب­های تک وظیفه ­ای[20] که از سوخت و ساز مونوترپن­ها، سسکوئیترپن­ها، فنل پروپانوئید، اسیدهای آمینه (ترکیب­های چرب با جرم کم) و اسیدهای چرب ( ترکیب­های چرب با زنجیره بلند) مشتق می­شوند.

کیفیت محصولات طبیعی به وضعیت جغرافیایی محل رویش آنها بستگی دارد. اسانس ­ها که توسط گونه­ ها متفاوت گیاهان تولید و در اندام­های مختلف ذخیره می­گردند رابطه مستقیمی با بیوسنتز، متابولیسم و فعالیت­های بیولوژیکی گیاه دارند که تابع شرایط اقلیمی محیط زیست گیاه هستند. عوامل مختلفی مانند زمان برداشت محصول، نحوه جمع­آوری، طریقه خشک کردن، بسته­بندی و نگهداری در انبار در کیفیت و کمیت اسانس ­های گیاهی موثر هستند. ترکیب­های معطر در سیتوپلاسم گیاهی شکل می­گیرند، به ویژه در اندام­هایی مانند بشره نازک، غده ترشحی و مجرای رزینی جمع می­شوند. از آنجایی که غلظت­های آنها در اندام گیاه بسیار کم است، بنابراین استخراج بسیاری از آنها از طریق مکانیکی ( به طور مثال از پوست مرکبات ) امکان­ پذیر است. بعضی از ترکیب­های معطر با ارزش که در گلها بیشتر موجود است، با غوطه­ور کردن در حلالها ( هگزان یا بنزول) استخراج می­گردند. پس از تبخیر حلال، کانکریت آن باقی می­ماند که این روغن فقط مقدار کمی اسانس در بر دارد و ترکیب­های اصلی آنها چربی و موم­ها هستند.

به طور معمول مواد خام از اندام­های مختلف گیاه به طور مثال شکوفه، جوانه، میوه، پوست، بذر، برگ و غیره استخراج می­شوند. در اغلب گونه­ های تک محصولی روغن مورد نظر به یک اندام تک محدود است، ولی در بعضی حالات روغن­ها توسط اندام­های مختلف دیگر تولید می­شوند. اگرچه باید تفاوتی بین روغن­ گل­های طبیعی که از طریق جداسازی با حلال بدست می ­آید و اسانس قائل بود که از طریق تقطیر بدست می­آید. روغن­های تقطیر شده ممکن است برخی از ترکیب­های خود را طی فرایند از دست بدهند، مانند اسانس رز که فنیل اتل الکل خود را از دست می­دهد. اسانس ­های طبیعی شامل مخلوطی از یک، دو یا چند ترکیب از لحاظ مقدار و یا شدت عطر نسبت به ترکیب­های دیگر فزونی گرفته­اند. ولی فقط عده محدودی از این اسانس ­ها از یک ترکیب شیمیایی ساخته شده ­اند مثل روغن بادام تلخ بنزآلدئید و روغن سبززمستانه[21] متیل سالیسیلات. به غیر از اسانس ­هایی که از گلیکوزیدها مشتق شده ­اند، روغن خردل و روغن بادام تلخ، به طور معمول ساختمان شیمیایی اسانس از هیدروکربن­ها و ترکیب­های اکسیژنه­ای که از هیدروکربن­ها مشتق می­باشند ساخته شده ­اند. در بعضی روغن­ها مثل روغن تربانتین قسمت عمده ساختمان شیمیایی آن از هیدروکربن و مقدار کمی از ترکیب­­های اکسیژنه ساخته شده است و در روغن­های دیگر قسمت آنها از ترکیب­های اکسیژنه تشکیل یافته­اند، مثل اسانس خردل که 93 درصد آن از آلیل ایزو- سیانات و اسانس میخک که 85 درصد آن از مواد فنیلیک مثل اوژنول تشکیل شده است. اسانس ­ها در کل مخلوطی از 2500 نوع ترکیب هستند که تا کنون شناسایی شده ­اند که از 100 عدد آنها بیشتر استفاده می­ شود. در طی قرون گذشته، استفاده از اسانس ­ها و عصاره­های گیاهی گسترش فراوانی یافته است. امروزه با بهره گرفتن از دستگاه­های پیشرفته نظیر کروماتوگرافی گازی (GC)، کروماتوگرافی گازی متصل به طیف­سنج جرمی (GC/MS) و کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC)، اجزای تشکیل دهنده اسانس ­ها و عصاره­های گیاهی شناسایی شده ­اند (خوشخوی و همکاران، 1376؛ زرگری، 1376).

کروماتوگرافی یک روش جداسازی توانمند است که در تمام شاخه­های علوم کاربردهایی دارد. کمی بعد از شروع قرن بیستم، کروماتوگرافی توسط گیاه­شناس روسی، میخاییل تسوت[22] ابداع و نامگذاری شد. کروماتوگرافی در بر گیرندۀ گروهی از روش­های مهم و گوناگونی است که به دانشمندان اجازه می­دهد تا اجزای نزدیک به هم یک مخلوط پیچیده را از یکدیگر جدا کنند. یک دسته­بندی اساسی روش­های کروماتوگرافی بر پایۀ انواع فازهای متحرک و ساکن و انواع تعادلهای درگیر در انتقال مواد حل شده بین فازها بنا شده است. سه گروه عمومی کروماتوگرافی مایع، کروماتوگرافی گازی و کروماتوگرافی سیال ابر بحرانی تقسیم شده است. علاوه بر جداسازی    گونه­ های شیمیایی بسیار نزدیک به یکدیگر برای شناسایی کیفی و اندازه ­گیری کمی گونه­ های جداشده به کار برد (سلاجقه،1383). روش­های استخراج اسانس ­ها عبارتند از تقطیر جزء به جزء، تقطیر با آب و بخار، تقطیر با بخار مستقیم، روش آنزیمی و استخراج با حلال­های شیمیایی می­باشند (عیوضی، 1390).

1-4- دلایل رویکرد به گیاهان دارویی

امروزه رویکرد وسیع جهانیان به استفاده از داروهای طبیعی موجب ایجاد دگرگونی قابل توجهی در کلیه کشورهای جهان نسبت به شناسایی و تهیه مواد طبیعی و گیاهی و بازگشت به طبیعت شده، به طوری که اکثر کشورهای جهان دانش طب گیاه درمانی[23] در دستور کار پژوهش­های مجامع علمی قرار گرفته است (موسوی، 1382).

موادّ دارویی مصنوعی (شیمیایی) البته به­ طور سریع اثر می­بخشند، و دارای یک تأثیر مشخص نیز می­باشند (ممکن است صرفاً مسکن باشند یا فقط تب­بر و یا…) ولی اکثر آنها عوارض جانبی نامطلوبی بر بدن انسان بر جای می­گذارند. در حالی که موادّ دارویی حاصل از گیاهان با آنکه بتدریج تأثیر می­بخشند، ولی اثرهای مفید جانبی داشته و فواید زیادی از نظر دوام سلامت بدن دارند.

موادّ مؤثرة گیاهان، بخصوص عطریات و اسانس ­ها، موارد استفاده متعدّد و متفاوتی در صنایع لوازم آرایشی، صنایع موادّ شیمیایی خانگی (نظیر شامپو، صابون، عطر، ادوکلن، خوشبوکننده­ های هوا و امثال آنها) دارند، به­ طوری که بدون حضور موادّ مؤثرة مذکور، ساخت و تهیة بسیاری از محصولات یاد شده امکان­ پذیر نخواهد بود (ساخت و تهیة بسیاری از اسانس ­ها به طریق شیمیایی امکان­ پذیر نیست). استفاده از موادّ مؤثرة گیاهان دارویی در صنایع غذایی، رشد روزافزون دارد. اگرچه استفاده از موادّ مذکور در صنایع غذایی از گذشته معمول بوده، ولی اکنون در صنایع نوپای نوشابه­سازی، کنسروسازی، شیرینی­­سازی و… از موادّ مؤثرة گیاهان دارویی برای بهتر شدن طعم و رنگ و بوی محصولات در سطح دقیق­تر و حساب شده­تری استفاده می­ شود (امیدبیگی، 1374).

1-5- تاریخچه کاشت اکالیپتوس در جهان و ایران

از زمانی که دانشمندان علوم گیاهی ابراز علاقه جهت استفاده از اکالیپتوس­ها به عنوان گونه غیر بومی در اروپا، شبه قاره هند و کشورهای همجوار، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی نمودند، در حدود 200 سال می­گذرد. در این مدت قابل توجه، توالی گونه­ های جدید موجب جلب توجه به کیفیت مفید و تزیینی تعدادی از اکالیپتوس­ها به صورت کنجکاوی گردید. البته جریان تشکیل گونه­ های جدید متوقف نشده است. اکالیپتوس­ها به صورت گسترده در نواحی گرمسیری، نیمه­گرمسیری و معتدل دنیا کشت شده ­اند، به نحوی که تا سال 2000 میلادی مساحتی بالغ بر بیش از ده میلیون هکتار را پوشانده­اند. اکالیپتوس­ها به صورت عمده به عنوان منبع تولید چوب کاغذسازی، هیزمی، ذغال چوب، تیرهای تونلی، تخته خرده چوب و اسانس ­های روغنی مورد کشت قرار می­گیرند. درختان اکالیپتوس جزء گونه­ های جنگلی سریع­الرشد هستند که بومی اقیانوسیه، به ویژه استرالیا می­باشند. در حدود 200 سال است که در کشورهایی غیر از استرالیا که رویشگاه طبیعی آن است، کشت شده ­اند. میزان جنگل­کاری اکالیپتوس در جهان تا سال 1360 در حدود چهار میلیون هکتار گزارش شده­ است (عصاره و همکار، 1386).

اکالیپتوس بیش از یکصد سال پیش به ایران وارد گردید و در جنوب کشور که محیط مناسبی برای آن بود، کشت گردید. در حدود سال 1310 گونه­ های مختلفی از اکالیپتوس به ایران وارد شدند و در شمال کشور کشت گردیدند و به زودی درختانی را به وجود آوردند، ولی اکثر درختان در اثر سرما و برف در سالهای 1327 و 1328 از بین رفتند. در سال 1330 نیز چند گونه از بذرهای مقاوم به سرما، به وسیلة پروفسور گائوبا به ایران ارسال شدند و در خزانة چمارسرای رشت کشت شدند. در بهار 1335 نیز تعداد 18 گونة اکالیپتوس مقاوم به سرما از استرالیا و مراکش وارد شدند و در خزانة باغ اکولوژی نوشهر کشت شدند و سپس به قطعات آربراتوم باغ مذکور انتقال یافتند. در سال 1342 بیش از 30 گونة مختلف توسط آقای دکتر ثابتی در اختیار سازمان جنگلها و مراتع کشور قرار گرفتند تا نتیجة رشد و مقاومت آنها در شرایط مختلف کشور مورد مطالعه قرار گیرد. پس از آزمایش­های سازگاری که توسط مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام شد، بتدریج تعدادی از گونه­ های مناسب ترویج شدند (ثابتی، 1373).

عصاره و نجفی در سال 1372 تعداد 40 گونه اکالیپتوس با توجه به خصوصیات نزدیک به شرایط اکولوژیک مناطق گرمسیری ایران، از ایالت­های جنوب و جنوب غرب استرالیا وارد کشور نموده و آزمایش­های سازگاری آنها را در جنوب ایران انجام دادند که تعدادی از آنها برای جنگلکاری، احداث پارکها و فضای سبز و استحصال مواد معطر بسیار مناسب تشخیص داده شدند.  

1-6- خصوصیات گیاه­شناسی درختان اکالیپتوس

هر گونه اکالیپتوس با خصوصیاتی مانند شکل کلی و ابعاد، پوست تنه در مرحله بلوغ، نهال،    برگ­های تازه و بالغ و حد فاصل، شاخه­های جوان، گل آذین، شکل جوانه، پرچم­ها، میوه­ ها و دانه­ها قابل شناسائی است.

1-6-1- پوست

پوست اولیه اغلب صاف و پیوسته است، اما هنگامی که این لایه از فعالیت باز ماند، لایه­ای جدید پایین­تر از لایه قبلی شکل می­گیرد که برای یک­سال دیگر یا چندین سال ادامه می­یابد.

به طور کلی، پوست شاخه­های جوانی که به یک درخت بالغ تعلق دارند، صاف است، در حالی که در قسمت ­های پایین­تر تنه و تا چند متری سطح زمین، بشره کم و بیش پایدار و همراه با شیارهای عمیق دیده می­ شود.

1-6-1-1- پوست خزان­کننده

در E. camaldulensis پوست­ها به صورت ورقه­های نسبتأ پهن جدا می­شوند و در بعضی گونه­ ها پوست به شکل پوسته یا فلس­های بسیار کوچک جدا می­شوند.

1-6-1-2- پوست پایدار

چنانچه لایه مولد بافت چوب پنبه در عمق تجدید نشود و یا قسمتهای بیرونی بشره به هر دلیلی به صورت دوره­ای از درخت جدا نگردد، به آن پوست پایدار گفته می­ شود. هنگامی که پوست کهنه می­ شود، سطح آن اکسیده و تار می­ شود و کم و بیش شکننده گشته و صفات ویژه خود را از دست می­دهد.

1-6-2- برگ

برگ بسیاری از گونه­ های اکالیپتوس از مرحله دانهال تا درخت بالغ متغیر است و گاهی به صورت چشمگیر برگ­ها ابزار مهمی از نظر شناسایی هستند.

1-6-2-1- برگهای دانهال[24]

شامل نخستین برگهایی است که در نخستین سال رویش روی دانهالها ظاهر می­شوند. جفت برگهایی که از جوانه انتهایی سرچشمه می­گیرند به صورت متقابل و در دو طرف ساقه قرار دارند و جفت برگهای پی در پی به صورت متقابل چلیپایی آرایش می­یابند.

1-6-2-2- برگهای جوان[25]

این برگها بر روی دانهالهای موجود در نهالستان که چهار تا شش جفت برگ از نوک جوان و در حال رشد آن ظاهر شده، دیده می­شوند.

1-6-2-3- برگهای متوسط[26]

برگهای متوسط اغلب از برگهای جوان یا بالغ بزرگترند و جفتهای زیادی از آن ممکن است بعد از مرحله جوانی یا قبل از تولید کم و بیش پایدار شاخ و برگ در مرحله بلوغ،