1-2- بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………………………….. 9

1-3- ضرورت و اهمیت تحقیق……………………………………………………………………………………………. 13

1-4- اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………. 14

1-5- سئوالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………… 15

1-6- تعریف مفهومی متغیرهای پژوهش…………………………………………………………………………….. 15

1-6-1- هویت معنوی…………………………………………………………………………………………………….. 15

1-6-2- دلبستگی به والدین و همسالان………………………………………………………………………. 15

1-6-3- فاصله­ی روانشناختی………………………………………………………………………………………… 16

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه­ی پژوهش

2-1- هویت……………………………………………………………………………………………………………………………. 18

2-1-1- رویکرد ساختارنگر به هویت……………………………………………………………………………… 21

2-1-2- رویکرد فرایندنگر به هویت………………………………………………………………………………. 23

2-1-3- رویکرد محتوانگر به هویت……………………………………………………………………………….. 25

2-1-3-1- نظریه هویت اجتماعی……………………………………………………………………………. 25

2-1-3-2- ابعاد سه­گانه­ی هویت چیک و همکاران……………………………………………….. 28

2-1-4- هویت معنوی…………………………………………………………………………………………………….. 30

2-1-4-1- معنویت……………………………………………………………………………………………………. 30

2-1-4-2- هویت و معنویت……………………………………………………………………………………… 32

2-1-4-3-رویکرد سنتی به هویت معنوی………………………………………………………………. 34

2-1-4-3-1- مدل کیسلینگ و همکاران………………………………………………………….. 34

2-1-4-3-2- مدل پل و اسمیت………………………………………………………………………… 37

2-1-4-3-3- مدل ساختاری معنویت و هویت معنوی…………………………………….. 38

2-1-4-4- رویکرد فراشخصی به هویت معنوی………………………………………………………. 41

2-1-4-4-1- مدل توسعه­ خود………………………………………………………………………. 42

2-1-4-4-2- مدل تعالی خود……………………………………………………………………………. 44

2-1-4-5- هویت معنوی: رویکرد فردی و بافتی…………………………………………………….. 44

2-2- نظریه­ی دلبستگی……………………………………………………………………………………………………….. 46

2-2-1- دلبستگی در بزرگسالی…………………………………………………………………………………….. 49

2-3- فاصله­ی روانشناختی…………………………………………………………………………………………………… 50

2-3-1- جهت­گیری غلبه اجتماعی……………………………………………………………………………….. 51

2-3-2- حریم رعایت اخلاقی………………………………………………………………………………………… 53

2- 4- پژوهش­های پیشین…………………………………………………………………………………………………… 54

2-4-1- یافته­ های تحقیق در زمینه­ تأثیر دلبستگی

بر هویت معنوی و فاصله­ی روانشناختی…………………………………………………………………………. 54

2-4-1-1- یافته­ های تحقیق در زمینه­ تأثیر دلبستگی

بر هویت معنوی…………………………………………………………………………………………………………. 55

2-4-2- یافته­ های تحقیق در زمینه­ تأثیر دلبستگی

بر فاصله­ی روانشناختی…………………………………………………………………………………………………… 57

2-4-3- یافته­ های تحقیق در زمینه­ تأثیر هویت معنوی

بر فاصله­ی روانشناختی…………………………………………………………………………………………………… 59

2-4-4- نتیجه ­گیری از تحقیقات پیشین……………………………………………………………………….. 62

2-5- فرضیه ­های پژوهش……………………………………………………………………………………………………… 63

فصل سوم: روش تحقیق

3-1- جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………………… 65

3-2- شرکت کنندگان پژوهش…………………………………………………………………………………………….. 65

3-3- ابزارهای پژوهش………………………………………………………………………………………………………….. 66

3-3-1- مقیاس دلبستگی به والدین و همسالان………………………………………………………….. 67

3-3-2- مقیاس هویت معنوی………………………………………………………………………………………… 69

3-3-3- مقیاس فاصله روانشناختی……………………………………………………………………………… 72

3-3-3-1- مقیاس جهت­گیری غلبه اجتماعی (SDO)………………………………………… 72

3-3-3-2- مقیاس حریم رعایت اخلاقی (CMR)………………………………………………… 74

3-4- روش جمع­آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………… 74

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………………………………………………………………… 75

 

فصل چهارم: یافته­ های پژوهش

4-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………… 77

4-2- یافته­ های توصیفی متغیرهای پژوهش……………………………………………………………………….. 77

4-3- ماتریس همبستگی متغیرهای مدل پژوهش…………………………………………………………….. 78

4-4- بررسی مدل پژوهش…………………………………………………………………………………………………… 79

4-4-1- بررسی اثر مستقیم دلبستگی به والدین و همسالان

بر فاصله روانشناختی……………………………………………………………………………………………………….. 79

4-4-2- بررسی اثر مستقیم دلبستگی به والدین و همسالان

بر ابعاد هویت معنوی……………………………………………………………………………………………………….. 80

4-4-3- بررسی اثر همزمان دلبستگی به والدین و همسالان

و ابعاد هویت معنوی بر فاصله روانشناختی………………………………………………………………….. 80

4-4-4- بررسی نقش جنسیت در روابط متغیرهای پژوهش………………………………………. 87

4-4-4-1- بررسی مدل پژوهش در گروه دختران………………………………………………….. 88

4-4-4-2- بررسی مدل پژوهش در گروه پسران……………………………………………………. 90

4-4-4-3- بررسی نقش واسطه­گری باورهای ماورایی و باورهای

اخلاقی در دو گروه دختران و پسران با بهره گرفتن از دستور Process…………………….. 92

فصل پنجم: بحث و نتیجه ­گیری

5-1- بحث و بررسی یافته­ های پژوهش………………………………………………………………………………. 97

5-1-1- پیش ­بینی فاصله­ی روانشناختی بر اساس دلبستگی به

والدین و همسالان……………………………………………………………………………………………………………. 98

5-1-2- پیش ­بینی ابعاد هویت معنوی بر اساس دلبستگی به

والدین و همسالان……………………………………………………………………………………………………………. 99

5-1-3- بررسی نقش واسطه­ای هویت معنوی در ارتباط

بین دلبستگی به والدین و همسالان و فاصله روانشناختی………………………………………….. 103

5-1-4- بررسی نقش تعدیلی جنسیت در مدل پژوهش

(مقایسه­ مدل دختران و پسران)…………………………………………………………………………………. 105

5-2- محدودیت­ها………………………………………………………………………………………………………………… 107

5-3-پیشنهادات و دلالت­های نظری و عملی…………………………………………………………………….. 108

فهرست منابع

منابع فارسی …………………………………………………………………………………………………………………………. 109

منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………….. 112

پیوست

پیوست یک: پرسشنامه دلبستگی به والدین و همسالان………………………………………………… 121

پیوست دو: پرسشنامه هویت معنوی…………………………………………………………………………………. 123

پیوست سه: پرسشنامه جهت گیری غلبه اجتماعی ……………………………………………………….. 126

پیوست چهار: پرسشنامه حریم رعایت اخلاقی…………………………………………………………………. 127

فهرست جداول

جدول 3-1- توزیع فراوانی شرکت کنندگان پژوهش بر حسب جنسیت و دانشکده……………. 66

جدول 3-2- تحلیل عوامل دلبستگی به والدین و همسالان……………………………………………………. 68

جدول 3-3- تحلیل عوامل هویت معنوی…………………………………………………………………………………. 71

جدول 3-4- تحلیل عوامل جهت­گیری غلبه اجتماعی……………………………………………………………. 73

جدول 4-1- یافته­ های توصیفی متغیرهای پژوهش…………………………………………………………………. 77

جدول 4-2- ماتریس همبستگی بین متغیرهای پژوهش……………………………………………………….. 78

جدول 4-3- پیش ­بینی ابعاد فاصله روانشناختی بر اساس

دلبستگی به والدین و همسالان…………………………………………………………………………………………………. 79

جدول 4-4- پیش ­بینی باورهای ماورایی و باورهای اخلاقی بر اساس

دلبستگی به والدین و همسالان…………………………………………………………………………………………………. 80

جدول 4-5– پیش ­بینی ابعاد فاصله روانشناختی بر اساس دلبستگی به

والدین و همسالان و ابعاد هویت معنوی……………………………………………………………………………………. 81

جدول 4-6- معناداری اثرات غیر مستقیم متغیرهای پژوهش……………………………………………….. 81

جدول 4-7- بررسی اثرات مستقیم و غیر مستقیم متغیرهای پژوهش

در مدل معادلات ساختاری…………………………………………………………………………………………………………. 84

جدول 4-8- شاخص ­های برازش مدل………………………………………………………………………………………. 85

جدول4-9- مقایسه­ دانشجویان دختر و پسر بر اساس میانگین نمرات

در متغیرهای پژوهش………………………………………………………………………………………………………………… 87

جدول 4-10- پیش ­بینی ابعاد فاصله روانشناختی بر اساس دلبستگی

به والدین و همسالان در دختران……………………………………………………………………………………………… 88

جدول 4-11- پیش ­بینی ابعاد هویت معنوی بر اساس دلبستگی به

والدین و همسالان در دختران……………………………………………………………………………………………………. 88

جدول 4-12- پیش ­بینی فاصله روانشناختی بر اساس دلبستگی

به والدین و همسالان و ابعاد هویت معنوی در دختران…………………………………………………………… 89

جدول 4-13- پیش ­بینی ابعاد فاصله روانشناختی بر اساس دلبستگی

به والدین و همسالان در پسران…………………………………………………………………………………………………. 90

جدول 4-14- پیش ­بینی ابعاد هویت معنوی بر اساس دلبستگی به

والدین و همسالان در پسران…………………………………………………………………………………………………….. 90

جدول 4-15- پیش ­بینی فاصله روانشناختی بر اساس دلبستگی

به والدین و همسالان و ابعاد هویت معنوی در پسران……………………………………………………………. 91

جدول 4-16- اثر واسطه‌ای باورهای اخلاقی در رابطه­ دلبستگی به

والدین و همسالان با ابعاد فاصله روانشناختی…………………………………………………………………………… 92

جدول 4-17- اثر واسطه­ای باورهای ماورایی در رابطه­ دلبستگی به

والدین و همسالان با ابعاد فاصله روانشناختی…………………………………………………………………………. 92

فهرست اشکال

شکل 1-1: مدل اولیه پژوهش……………………………………………………………………………………………………. 12

شکل 2-1: مدل گسترش یافته پژوهش……………………………………………………………………………………. 63

شکل 4-1: مدل نهایی پژوهش (رابطه دلبستگی به والدین و همسالان

و فاصله روانشناختی با واسطه­گری ابعاد هویت معنوی)…………………………………………………………. 83

شکل 4- 2: مدل پژوهش (با در نظر گرفتن متغیر هویت معنوی به عنوان متغیر مکنون) … 86

شکل 4-3: مدل پژوهش در دختران…………………………………………………………………………………………. 94

شکل 4-4: مدل پژوهش برای پسران………………………………………………………………………………………… 95

چکیده

هویت معنوی به عنوان تعریف و شناسایی خود بر اساس معنویت و تجارب معنوی، از جمله سازه ­هایی است که در سالهای اخیر توجه محققان را به خود جلب نموده است. عدم وجود ابزار کمّی در این زمینه و مفهوم­سازی غیردقیق از هویت معنوی از جمله چالش­هایی است که این حوزه با آن روبروست. از این رو، هدف این پژوهش بررسی پیش­آیندها و پیامدهای هویت معنوی در قالب یک مدل علّی بود تا ضمن ارائه­ تصویر روشن­تری از این سازه در جهت عملیاتی نمودن آن نیز گام برداشته شود. در این مدل دلبستگی به والدین و همسالان به عنوان متغیر برونزاد، هویت معنوی به عنوان متغیر واسطه­ای و فاصله روانشناختی به عنوان متغیر درونزاد در نظر گرفته شدند. شرکت کنندگان این پژوهش 398 نفر (255 دختر و 143 پسر) از دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه شیراز بودند. ابزارهای مورد استفاده شامل پرسشنامه دلبستگی به والدین و همسالان (آرمسدن و گرینبرگ)، مقیاس جهت­گیری غلبه اجتماعی (سیدانیوس و پراتو) و مقیاس حریم رعایت اخلاقی (آکوئینو و رید) بود و به منظور سنجش هویت معنوی از پرسشنامه تهیه شده توسط محقق استفاده شد. برای تعیین پایایی پرسش­نامه­ها از روش آلفای کرونباخ و جهت احراز روایی مقیاس­ها از روش تحلیل عوامل استفاده شد. شواهد مؤید پایایی وروایی مطلوب مقیاس­ها بود. به منظور بررسی مدل پژوهش از روش رگرسیون متوالی همزمان استفاده شد و برای تعیین نقش واسطه­گری متغیر میانجی از مراحل بارون و کنی و دستور بوت­استرپ در نرم­افزار اموس استفاده شد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که دلبستگی به والدین پیش­بین باورهای ماورایی بوده و دلبستگی به همسالان باورهای اخلاقی را به صورت مثبت و معنی­دار پیش ­بینی نموده است. همچنین نتایج روشن ساخت که باورهای اخلاقی در رابطه­ دلبستگی به همسالان با فاصله­ی روانشناختی نقش میانجی دارد. علاوه بر این، یافته های حاصل از دستور فرایند در نرم‌افزار SPSS نشان داد که مدل پژوهش حاضر وابسته به جنسیت می­باشد.در مجموع، یافته­ های پژوهش بیانگر آن است که دلبستگی و روابط عاطفی با همسالان به واسطه­ افزایش باورهای اخلاقی موجب کاهش فاصله روانشناختی در افراد می­ شود. دلالت‌های پژوهش برای خانواده، معلمان و فعالیت‌های مشاوره­ای مورد بحث قرار گرفت.

مقدمه

از سال 1970 یکی از سازه­های مهم در روانشناسی، علوم اجتماعی و رفتاری مفهوم “خود”[1] بوده است. اگرچه برای خود جنبه­ های متعددی چون خودکارآمدی، عزت نفس و … بیان شده است، یکی از مهمترین جنبه­ های خود مفهوم “هویت”[2] است که از دیرباز مورد توجه فیلسوفانی چون جیمز[3]، کولی[4] و مید[5] بوده است و پس از آن به عنوان یک سازه­ی مهم در روانشناسی مطرح شده است (لری و تانجنی[6]، 2012). هویت به عنوان پاسخی که افراد به سئوال من کیستم؟ می­ دهند و ارائه­ تعریفی از خود، اساساً از کارهای اریکسون[7] اقتباس شده است (فیرون[8]،1999). او رویکردی روانشناختی جهت فهم هویت اتخاذ کرد و هویت را به عنوان سازمان پویای انگیزه­ها، توانایی­ها، اعتقادات و تاریخ در شکل­دهی خود­مستقل و یکپارچه تعریف کرده است که مسیر زندگی فرد را روشن می­سازد (اریکسون، 1968). اما نظریه­پردازان پس از اریکسون هویت را در قالب رویکردهای مختلفی مفهوم پردازی کرده ­اند و چنانچه به صورت رویکردی به هویت نظر افکنیم، در این راستا می­توان از سه رویکرد عمده­ی وضعیت­نگر، فرایند­نگر و محتوا­­نگرسخن گفت (برزونسکی[9]، 2003).

علی­رغم آنکه در دو رویکرد وضعیت­نگر و فرایند­نگر وضعیت و سبک هویت بررسی می­ شود، در رویکرد محتوانگر محتوای خودپنداره و موضوعی که افراد بر اساس آن خودشان را تعریف می­ کنند اهمیت می­یابد. بنابراین، از این منظر بر اساس محتوا و موضوعی که افراد در تعریف “خود” بدان اشاره می­ کنند هویت دارای جنبه­ها و ابعاد مختلفی است.

اقبال و توجه به بررسی هویت با توجه به محتوای خاص آن و در نظر گرفتن ابعاد مختلفی برای آن، در سالهای اخیر سبب بروز و ظهور ابعاد گوناگونی برای هویت، از جمله هویت قومی، هویت ملّی، هویت دینی و مذهبی، هویت سیاسی و هویت اخلاقی شده است (هادی[10]،2001). اما با در نظرگرفتن انسان به عنوان وجودی معنوی و قائل شدن بعد معنویت در کنار سایر ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی برای او و با توجه به اهمیت معنویت به عنوان بخش مهمی از زندگی افراد، در سالهای اخیر بعد جدیدی از هویت، تحت عنوان “هویت معنوی”[11] در ادبیات روانشناسی مطرح گشته است (مک­دونالد[12]، 2009). بر اساس نظریه­ی هویت اجتماعی، در هویت معنوی، افراد در تعریف خود به معنویت و تجارب معنوی خویش اشاره می­ کنند. در حقیقت، معنویت در احساس “خود” آنان دارای چنان اهمیت و برجستگی است که در پاسخ به سئوال من کیستم؟ خود را به عنوان فردی معنوی می­شناسند.

با توجه به جدید بودن این حوزه از هویت، در این پژوهش نقش دلبستگی به والدین و همسالان[13] به عنوان پیشایند هویت معنوی و فاصله­ی روانشناختی[14] به عنوان پیامد آن مد نظر قرار گرفت. پیش از پرداختن به مسئله پژوهش ضروری است تا سازه­های مورد نظر مورد مداقه و بحث قرار گیرند. لذا، در ادامه هر یک از سازه­ها در سطح نظری تشریح خواهند شد.
ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

 

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

فرایند یادگیری به معنای كسب معلومات از كتاب ها، به رشد و ایجاد تفكر خلاق كمك نمی كند. دانش آموزان برای یادگیری نیاز به محیطی مناسب دارند كه بتوانند با آن تعامل داشته باشند، ایجاد چنین محیطی بر عهده ی معلمان و مسئولان آموزشی است. معلمانی كه به شیوه ی زمانی ارزش بدهند از عقاید جدید دانش آموزان اگاه باشند و با توجه به عقاید دانش آموزان، سؤال های عجیب و غریب آنان را جدی تلقی كنند، اعتماد دانش آموزان را جلب كرده و آنان را در پرورش استعدادها و توانایی هایشان یاری می دهند.

پس با توجه به اینكه آموزش موجود در مدارس، دانش آموزان را به تفكر قالبی (همگرا) عادت داده است، جا دارد مسئولان امر آموزش بویژه معلمان به نقش اهمیت روش های تدریس فعال توجه نمایند تا بتوانند موجبات رشد دیگر ویژگی های اجتماعی و خلاق را در دانش آموزان فراهم نمایند. پژوهش حاضر نیز با در نظر گرفتن اینكه روش یادگیری مشاركتی از جمله روش های تدریس فعال است كه می تواند شرایط لازم را برای ایجاد تفكر خلاق و رشد توانایی های بالقوه دانش آموزان و همچنین پیشرفت تحصیلی آنان را در درس علوم تجربی فراهم آورد انجام شده است.

بیان مسأله

تعلیم و تربیت در دنیای امروز مفهومی متفاوت با گذشته دارد. تحول علم و فناوری، ضرورت تحول در فرایند فعالیت های آموزشی را انکارناپذیر ساخته است. هرگز نمی توان با طرز تلقی گذشته و سوگیری های کهنه به دانش آموزان و تربیت آن ها نگریست. نظام های آموزشی امروزی، باید نیروهایی را تربیت کنند که در درک دنیای پیچیده موجود توانمند و در مدیریت و رهبری آن خلاق و مبتکر بوده و منطقی رفتار نمایند. تربیت انسان های متفکر و خلاق روش خاص خود را می طلبد، قالب ها و چهارچوب های گذشته هرگز نمی تواند چنین بستر و موقعیتی را فراهم سازند، متأسفانه در بسیاری از نظام های آموزشی به دلیل گسترش و توسعه سریع مدارس و به کارگیری نیروهای اجرائی غیر متخصص و تربیت نشده، عاداتی نامطلوب بر فرایند تدریس حاکم شده است؛ مخصوصا آن دسته از عادت های غلطی که جانشین همفکری، تعامل و مشارکت دانش آموزان در کلاس درس شده اند و هر گونه آزادی اندیشه، نقادی و نوآوری را از آن ها گرفته اند و به جای استفاده از روش های جدید و فعال تدریس و یادگیری بر اجرای روش های سنتی پافشاری می کنند(شعبانی، 1383).

همچنین باید توجه داشت که در آموزش كودكان تنها مواد آموزشی نیستند كه از اهمیت برخوردارند بلكه نحوه آموزش یا كیفیت آموزش، سطح رشد آن ها، علایق و تجربیات آن ها نیز در امر آموزش تأثیر فراوان دارد این عقیده باعث شده كه روش های انتخابی برای ارائه مطالب آموزش بیشتر مورد توجه متخصصان قرار گیرد(ابراهیمی قوام، 1388).

محققان معتقدند همه انسان ها در كودكی از تفكر خلاق برخوردارند، لكن عدم وجود محیطی مناسب و بی توجهی و عدم تقویت این توانایی مانع ظهور آن می گردد. برای هر جامعه ای وجود افراد خلاق اهمیت زیادی دارد. زیرا در دوره انتقال و تغییر نیاز مبرمی به راه حل های خلاق برای مسائل حال و آینده خود دارند(ادیب نیا، 1388).

بنابراین یكی از ضروری ترین تحولات در نظام های آموزشی، تحول در نگرش و راهبردهای یاددهی-یادگیری است كه مورد استفاده معلمان و مدیران اجرایی نظام آموزشی داشته باشند؛ زیرا نظریه ها و رویكردهای تحول آفرین در فرایند اجرا با استفاده درست از راهبردهای یاددهی-یادگیری هویت می یابند و كارایی و مفید بودنشان مشخص می شود بهترین برنامه در فرایند اجرای نامطلوب ممكن است به انحراف كشیده شود و نتیجه ی معكوس به بار آورد. مسئولان و مجریان نظام های آموزشی باید باور كنند كه نظریه ها و اجرای برنامه های درسی عناصری انفكاك ناپذیر هستند و تأثیر متقابل بریكدیگر دارند(شعبانی، 1383).

بر اساس دیدگاه صاحب نظران و متخصصان تعلیم و تربیت، نهادهای آموزشی باید تلاش كنند كه توانایی های خلاق دانش آموزان را در فرایند آموزشی صحیح پرورش دهند. زیرا در دنیای آینده نیازمند انسان های متفكر و خلاق می باشد. قدرت آفرینندگی می تواند در حل مسائل زندگی افراد و سازگاری آن ها با محیط بسیار مؤثر باشد.

یادگیری مشارکتی[1] روش تدریسی است که توجه زیادی را در طول سه دهه­ اخیر به خود جلب نموده است پژوهش های بسیاری انجام شده ­اند مبنی بر این­که اگر دانش ­آموزان فرصت­های برای تعامل با یکدیگر جهت دستیابی به اهداف مشترک را داشته باشند هم از لحاظ تحصیلی و هم از لحاظ اجتماعی پیشرفت خواهندکرد (جانسون و جانسون[2]، 2002، لئو[3] و همکارانش، 1996، اسلاوین[4]، 1996، به نقل از گیلیس[5] ،2010). تعاملات دانش ­آموزان فرصت­هایی را برای بهبود مهارت­ های اجتماعی و به طور کلی برای حل مشکلات گروهی و ارائه راه حل های خلاق ایجاد می کند(ارال و فارم[6]، 2009).

متأسفانه در بسیاری از نظام های آموزشی، آموزش به شوه یادگیری مشاركتی چندان مورد توجه نیست. كتاب های درسی معمولاً به گونه ای نگارش یافته اند كه تنها انبوهی از حقایق علمی را به دانش آموزان منتقل می كنند. و معلمان نیز در فرایند اجراء اغلب با بهره گرفتن از شیوه های سنتی فرصت هرگونه اندیشیدن و خلاقیت را از دانش آموزان می گیرند. با توجه به چنین مسأله ای محقق درصدد پاسخگویی به دو سئوال است:

1. آیا بین یادگیری مشاركتی در درس علوم تجربی با خلاقیت دانش آموزان رابطه وجود دارد؟
2. آیا بین یادگیری مشارکتی در درس علوم تجربی با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان رابطه وجود دارد؟

در این پژوهش برای دست یابی پاسخ چنین سؤال هایی، كتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی را كه توسط دفتر برنامه ریزی و تألیف كتب درسی برای تدریس در مدارس ابتدایی در سال 90-1389 تألیف و ارائه شده است را بر اساس الگوی یادگیری مشاركتی اجرا نمودیم و تأثیر چنین آموزشی را بر میزان رشد خلاقیت و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دادیم.

اهمیت و ضرورت تحقیق

اكثر اوقات خلاقیت به عنوان قلمرو اعضای هنرهای خلاق نگریسته می شود كه قلمرو آن در گروه های علمی مدرن قرار داشته و می توانید شواهد آن را در دور و بر خود ببینید. در دنیای واقعی انسان به وسیله محصولات تصور خلاق احاطه شده است. در جهان واقعی وجود مهارت های خلاق یک امر ضروری است زیرا آن ها برای تولید، طراحی، بازاریابی، بسته بندی، مدیریت، مراقبت كودكان، تدریس، مهندسی، تزئینات منزل و خانه داری، معماری، آشپزی، نوشتن، تحقیق و توسعه، توسعه تأسیس شركت ها و موارد دیگر مورد نیاز هستند. در واقع مهارت های خلاق برای همه ی افرادی كه با تفكراتی در زمینه ایده ها و فنون جدید و یا حل مسأله درگیر هستند ضروری می باشد. خلاقیت[7] یک رشته تحصیلی نیست بلكه یک ابزار شناختی ضروری است كه به تمرین و ممارست نیاز دارد(پتی، ترجمه ابراهیمی قوام و عباس صادقی، 1385).

توین بی [8]، معتقد است اگر جامعه نتواند از موهبت خلاقیت حداكثر استفاده را بنماید و بدتر از این، اگر این توانایی را سركوب كند، انسان دیگر از حق ذاتی اش یعنی اشرف مخلوقات بودن محروم می گردد، زیرا در آن صورت كم ثمرترین مخلوقات است. همین دلیل كافی است كه جامعه برای تعلیم و تربیت خلاق اولویت قائل شود. با توجه به مدت زمان زیادی كه بچه ها در مدرسه می گذرانند می توان گفت كه تجربه های مدرسه نقش اساسی در تحقیق خلاقیت آنان در آینده را داراست، لكن تحقیقات نشان داده است كه افراد برجسته به ندرت از مدرسه و معلمانشان به عنوان عامل مؤثر مهمی در رشد توانایی ها و خلاقیتشان یا نموده اند(ادیب نیا، 1388).

در بسیاری از یادگیری ها، از یادگیرنده انتظار می رود كه دانش ها، فنون و ایده هایی كه توسط دیگران مطرح می شود را دریافت كند. كار خلاق در این رابطه یک استثناء بسیار مهم است كه اغلب توسط معلمان و افراد دیگر به خوبی درك نشده و كمتر از ارزش واقعی خود مورد توجه قرار می گیرند(پتی[9]، ترجمه ابراهیمی قوام و عباس صادقی، 1385).

در حالی كه اگر بخواهیم به آینده كشورمان بیندیشیم چاره ای جز این نداریم كه به جای توجه به پیش پا افتادگی ها و جهش های تحصیلی و مدرك گرایی ها، شیوه های آموزش خلاق را در مدارسمان به كار گیریم. یکی از راه های رسیدن به این مهم این است که یک جو مشارکتی و همکارانه در مدارس ما حاکم شود. بدین ترتیب برای اینکه رقابت در مدارس تبدیل به رفاقت شود، و برای اینکه روحیه همکاری و مشارکت در بین یادگیرندگان و مدرسان تقویت شود و همه دانش آموزان در امر یادگیری مطالب درسی و پیشرفت تحصیلی و دست یابی به روحیه ای خلاق، به موفقیت دست یابند، به کارگیری رویکرد یادگیری مشارکتی با توجه به انعطاف پذیری که دارد در آموزش و یادگیری دروس مختلف به ویژه دروس تجربی که به تجارب مشترک یادگیری نیازمندند، می تواند بسیار مفید و اثربخش باشد.

یکی از ضرورت های انجام این تحقیق، ضرورت توسعه روحیه رفاقت و همکاری و ایجاد زمینه پیشرفت تحصیلی مطلوب تر و همچنین ایجاد خلاقیت و ایجاد روحیه خلاق در بین دانش آموزان مدارس است. از آنجایی که یکی از اهداف مدارس کشورمان رشد همه جانبه دانش آموزان در تمامی ابعاد فکری، عاطفی و اجتماعی است، به کارگیری یادگیری مشارکتی به عنوان یک روش یادگیری فعال می تواند برای این هدف، مورد استفاده معلمین و دانش آموزان در مدارس کشورمان قرار بگیرد. در این تحقیق ما به بررسی تأثیر الگوی یادگیری مشارکتی بر خلاقیت و پیشرفت تحصیلی می پردازیم تا

 در صورت گرفتن نتیجه مثبت، در مدارس کشورمان استفاده بهتری از آن به عمل آوریم.

اهداف تحقیق

   اهداف كلی:

• تعیین تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم تجربی بر افزایش خلاقیت دانش آموزان.
• تعیین تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم تجربی بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان.

    اهداف جزئی:

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص روانی(سیالی)[10] تفكر دانش آموزان
2. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص انعطاف پذیری[11] تفكر دانش آموزان
3. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص اصالت[12] تفكر دانش آموزان
4. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص بسط[13] تفكر دانش آموزان

فرضیه های تحقیق

فرضیه های اصلی:

• روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر افزایش خلاقیت دانش آموزان مؤثر است.
• روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مؤثر است.

فرضیه های فرعی:

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص سیالی(روانی) تفكر دانش آموزان مؤثر است.
2. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص انعطاف پذیری تفكر دانش آموزان مؤثر است.
3. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص اصالت تفكر دانش آموزان مؤثر است.
4. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص بسط تفكر دانش آموزان مؤثر است.

تعریف مفاهیم تحقیق

الف: تعاریف نظری

• الگوی یادگیری مشاركتی: در یادگیری به شیوه مشاركتی دانش آموزان دل به جمع می سپارند و هرچه دارند در اختیار یاران گروه قرار می دهند و خود هم از داشته های دیگران بهره مند می شوند. مناسب ترین شكل استفاده از یادگیری همیارانه، ایجاد فضای عاطفی بین اعضای گروه، یادگیری اشتراك در هدف، سهیم بودن در ابزار و وسایل و بحث میان گروهی است(آقازاده، 1377).
• خلاقیت: عبارت است از فرایند حس كردن مشكلات، شكاف دراطلاعات، عناصر گم شده، چیزهای ناجور حدس زدن و فرضیه سازی درباره ی این نواقص و ارزیابی و آزمون این حدس ها و فرضیه ها، تجدید نظر كردن و دوباره آزمودن آن ها و بالاخره انتقال نتایج (تورنس 1988، به نقل از سیف،1387).
• پیشرفت تحصیلی: منظور از پیشرفت تحصیلی سنجش عملكرد یادگیرندگان و مقایسه نتایج حاصل با هدفهای آموزشی از پیش تعیین شده به منظور تصمیم گیری در این باره است كه آیا فعالیت های آموزشی معلم و كوشش های یادگیری دانش آموزان به نتایج مطلوب انجامیده است (سیف ،1387).
• سیالی(روانی): تولید تعدادی اندیشه در یک زمان معین
• انعطاف پذیری: تولید اندیشه های متنوع و غیر معمول و راه حل های مختلف برای مسأله
• اصالت(تازگی): استفاده از راه حل های منحصر به فرد و نو
• بسط(گسترش): تولید جزئیات و تعیین تلویحات و كاربردها (سیف،1387) .

ب: تعاریف عملیاتی

• الگوی یادگیری مشاركتی: یادگیری مشارکتی در این تحقیق روشی است که دانش آموزان برای یادگیری مفاهیم آموزشی به گروه های چهار تا شش نفره تقسیم می شوند به نحوی که در هر گروه هم دانش آموز قوی، هم دانش آموز متوسط و هم دانش آموزش ضعیف وجود داشته باشد و به صورت مشارکتی مطالب و محتوی ارائه شده توسط معلم را مورد مطالعه قرار می دهند. فعالیت ها به صورت مشارکتی و مباحثه ای انجام می گیرد و میانگین نمرات گروه، نمره ارزشیابی نهایی دانش آموزان خواهد بود. نقش معلم در اینجا طرح مسأله و نظارت و راهنمایی بر فعالیت ها است.
• خلاقیت: در پژوهش حاضر خلاقیت عبارت است از نمره ای كه دانش آموزان از آزمون خلاقیت تصویری تورنس (فرمB)، به دست می آورند.
• پیشرفت تحصیلی: در این تحقیق منظور از پیشرفت تحصیلی نمره ای است كه آزمودنی ها از آزمون پیشرفت تحصیلی محقق ساخته در درس علوم بدست می آورند.
• سیالی(روانی): سیالی(روانی) در این پژوهش نمره ای است كه آزمودنی ها از این قسمت از آزمون تورنس بدست می آورند.
• انعطاف پذیری: انعطاف پذیری در این تحقیق نمره ای است كه آزمودنی ها از این قسمت از آزمون خلاقیت تورنس بدست می آورند.
• اصالت(تازگی): اصالت(تازگی) در این تحقیق نمره ای است كه آزمودنی ها از این قسمت از آزمون خلاقیت تورنس بدست می آورند.
• بسط(گسترش): بسط در این تحقیق نمره ای است كه آزمودنی ها از توجه به جزئیات در این قسمت از آزمون تورنس بدست می آوردند.

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

 

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

چکیده

    هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل تکنیک‌ها و عناصر طنز در آثار طنزنویسان نوجوان دهه هشتاد است. این بررسی از جنبه‌های گوناگونی مانند تکنیک‌ها و عناصر به کار رفته، تنوع تکنیکی و طرز بیان، محتوا و موضوعات مورد توجه نویسندگان و سیر طنزپردازی در این دهه انجام گرفته است. بر این اساس، در روش پژوهش پس از به دست‌آوردن تعریفی دقیق از تکنیک‌های طنز، به بررسی کارکرد آن‌ ها در آثار مورد بحث پرداخته شده است. با توجه به یافته‌های پژوهش، تکنیک‌های کنایه و سپس طنز موقعیت، بیشترین کاربرد را در این آثار داشته‌اند. استفاده از این تکنیک‌ها بیشتر به دلیل محدودیت سنی مخاطب و تفهیم موضوع با زبانی ساده و به دور از پیچیدگی بوده است. در بحث تنوع تکنیکی، شفیعی، به دلیل تعدد آثار نسبت به دیگر نویسندگان، از تکنیک‌ها و عناصر گوناگون، بیشترین استفاده را کرده است. هم‌چنین نویسندگان دیگری مانند عموزاده خلیلی و هاشمی نیز از تکنیک‌های گوناگون در راستای طنزآمیزتر کردن آثار خود استفاده کرده‌اند. مهم‌ترین موضوعاتی که مورد توجه نویسندگان قرار گرفته، مسائل اجتماعی است. نویسندگان در کنار پرداختن به آسیب‌های اجتماعی، برخی ناهنجاری‌های سیاسی و یا مسائل فردی و شخصی مربوط به نوجوانان را نیز مطرح کرده‌اند. نگاهی به سیر طنزپردازی در این دهه به خوبی روشنگر این نکته است که تعدد آثار در اواخر دهه نسبت به اوایل آن، بیشتر شده و نویسندگان، پرکارتر ظاهر شده‌اند. هم‌چنین در به کارگیری تکنیک‌ها و عناصر طنز و چگونگی طرح موضوعات، آثار اواخر دهه از پختگی و یکدستی بیشتری برخوردار هستند.

 

فهرست مطالب

 

فصل اول

1. مقدمه و مبانی نظری …………………………………………………………………

   • بیان مسئله
   • اهمیت و ضرورت پژوهش
   • پیشینه پژوهش
   • روش پژوهش

فصل دوم بررسی و تحلیل تکنیک‌های طنز

2. تکنیک‌ها و روش بیان طنز

1.2. احمد اکبرپور

1.1.2. درباره‌ی نویسنده

2.1.2. آثار

1.2.1.2. من نوکر بابام نیستم

2.2.1.2.سه سوت جادویی

3.1.2. ارزیابی کلی

و

2.2. طاهره ایبد

1.2.2.درباره‌ی نویسنده

2.2.2. آثار

1.2.2.2. خانواده آقای چرخشی

3.2.2. ارزیابی کلی

3.2. فرهاد حسن‌زاده

1.3.2. درباره‌ی نویسنده

2.3.2. آثار

1.2.3.2. بند رختی که برای خودش دل داشت

2.2.3.2. لبخندهای کشمشی یک خانواده خوشبخت

3.2.3.2. هندوانه به شرط عشق

4.2.3.2.در روزگاری که هنوز پنجشنبه و جمعه اختراع نشده بود

3.3.2. ارزیابی کلی

4.2. فریدون عموزاده خلیلی

ح ح

1.4.2. درباره‌ی نویسنده

2.4.2. آثار

1.2.4.2. پروفسور اسکولسکی و ژنرال پیسکولسکی

3.4.2. ارزیابی کلی

5.2. شهرام شفیعی

1.5.2. درباره‌ی نویسنده

2.5.2. آثار

1.2.5.2. ماجراهای سلطان و آقا کوچول

2.2.5.2. عشق خامه‌ای

 

 

3.2.5.2. به دنبال دماغ خیس

4.2.5.2. مرغ سوخاری برای جنازه

5.2.5.2. گربه در جوراب زنانه

6.2.5.2. عزیزم چه رنگی بپوشم

7.2.5.2. با تخم مرغ مهربان باش

3.5.2. ارزیابی کلی

ط

6.2. محمدرضا شمس

1.6.2. درباره‌ی نویسنده

2.6.2. آثار

1.2.6.2. دیوانه و چاه

2.2.6.2. بادکنک و اسب آبی

3.2.6.2. من، زن بابام و دماغ بابام

3.6.2. ارزیابی کلی

7.2. فریبا کلهر

1.7.2. درباره‌ی نویسنده

2.7.2. آثار

1.2.7.2. سالومه و خرگوش

3.7.2. ارزیابی کلی

8.2. سعید هاشمی

1.8.2. درباره‌ی نویسنده

2.8.2. آثار

1.2.8.2. محله‌ی میکروب خان

ی

3.8.2. ارزیابی کلی

3. نتیجه‌گیری

1.3. تکنیک‌های مورد استفاده

2.3. تنوع تکنیکی و طرز بیان

3.3. سیر طنزپردازی

 

 فصل اول

مقدمه و مبانی نظری

 

 بیان مسئله

 

طنز و مطایبه همواره از سوی نویسندگان و شاعران مورد توجه بوده است. با این وجود، باید گفت که نویسندگان کودک و نوجوان در سال‌های اخیر به این نوع ادبی گرایش بیشتری پیدا کرده و آثاری در این زمینه آفریده‌اند. ارائه‌ تعریفی جامع از طنز، کار چندان ساده‌ای نیست. در فرهنگ اصطلاحات طنز در این‌باره آمده است:« در اصطلاح ادبی، طنز به نوع خاصی از آثار منظوم یا منثور ادبی گفته می‌شود که اشتباهات یا جنبه‌های نامطلوب رفتار بشری، فسادهای اجتماعی و سیاسی یا حتی تفکرات فلسفی را به شیوه‌ای خنده‌دار به چالش می‌کشد. طنز گرچه طبیعتش بر خنده استوار است اما خنده را تنها وسیله‌ای می‌انگارد، برای نیل به هدفی برتر و آگاه کردن انسان به عمق رذالت‌ها.» (اصلانی،140:1385-141). اندوهجردی طنز را این‌گونه تعریف می‌کند:«شیوه‌ی خاص بیان مفاهیم تند اجتماعی و انتقادی و سیاسی و طرز افشای حقایق تلخ و تنفرآمیز ناشی از فساد و بی‌رسمی‌های فرد یا جامعه را که دم‌زدن از آن‌ ها به‌صورت عادی یا به‌طور جدی، ممنوع و متعذر باشد، در پوششی از استهزا و نیشخند، به‌منظور نفی کردن و برافکندن ریشه‌های فساد و موارد بی‌رسمی «طنز» می‌نامیم. به‌عبارت ساده‌تر، طنز را می‌توان انتقاد و نکته‌جویی آمیخته به ریشخند تعریف کرد و آن را طرزی خاص از انواع ادبی برشمرد که با تعریض و به‌طور غیرمستقیم اظهار می‌شود» (اندوهجردی،5:1378). حسن جوادی در کتاب «تاریخ طنز» می‌نویسد:

«استعمال کلمه‌ی ساتیر برای انتقادی که به صورت خنده‌آور و مضحک بیان شود در فارسی معاصر سابقه‌ی زیاد طولانی ندارد. هرچند که« طنز» در تاریخ بیهقی و دیگر آثار قدیم زبان فارسی به کار رفته است، ولی استعمال وسیعی به معنی فعلی کلمه یا بهتر بگویم به معنی  اروپایی نداشته است. سابقاً در فارسی هجو به کار برده می‌شد که بیش‌تر جنبه‌ی انتقاد مستقیم و شخصی دارد و جنبه‌ی غیرمستقیم و طنزآمیز بودن« ساتیر» را دارا نیست و اغلب آموزنده و اجتماعی هم نیست. هجو ضد مدح است و اصولاً صراحت لفظی که در آن است نمی‌تواند نظیر لحن طنزآمیز «ساتیر» باشد. در فارسی «هزل» را  به کار برده‌اند که ضد «جد» است و بیش‌تر جنبه‌ی مزاح و مطایبه دارد» (جوادی،11:1384).

جوادی سپس به بیان سیر تاریخی واژه‌ی «ساتیر» در ایران می‌پردازد و می‌گوید:«در دوره‌ی مشروطیت که شعرا و نویسندگان تعهد فوق‌العاده‌ای نسبت به اصلاح جامعه و ارشاد مردم احساس می‌کردند، اشعار و نوشته‌های طنزآمیز و انتقادی زیادی به‌وجود آوردند و کم‌کم احتیاج به وجود کلمه‌ای که این‌گونه آثار را توصیف کند احساس شد…در چند دهه گذشته، کلمه‌ی «طنز» اغلب به‌جای «ساتیر» فرنگی به‌کار برده شده و کم‌کم در فارسی مفهوم کلی آن را پیدا کرده است»(همان:15).

«با پیدایی مشروطیت، ادبیات طنزی حقیقی، که لبه‌ی تیز خود را بیش از افراد متوجه اجتماع و معایب عمومی جامعه ساخته بود، پدید آمد… طنزنویسی از نثر کم‌تر استفاده کرد. معهذا با آغاز مشروطیت و پیدایش روزنامه‌نگاری، در نثر فارسی  مرحله‌ی نسبتاً جالب توجهی به‌وجود آمد و طغیان افکار آزادی‌خواهانه و شور آزادی و احساسات میهن‌پرستی گذشته از اشعار سیاسی و وطنی در یک رشته مقالات و پاورقی‌های کوتاه فکاهی و شوخی‌آمیز( که البته نه زیاد بودند و نه از هر حیث کامل) انعکاس یافت» (آرین پور،39:1351).

با این توضیحات و با توجه به محدوده‌ی این پژوهش در خصوص پرداختن به طنز نوجوان، می‌توان طنز را گونه‌ای اعتراض نسبت به کمبودها و نابه‌سامانی‌های موجود دانست که با بیانی هنری و در عین حال ساده و قابل فهم، در قالب خنده و شوخی سعی در شناساندن وضع موجود و اصلاح آن دارد.

«طنزپرداز با پیروی نکردن از هنجارهای جاری جامعه و نادیده گرفتن ارزش‌های ظاهری آن به‌نوعی «کجروی» و ناسازگاری با قواعد معمول و مرسوم دست می‌زند تا بتواند فریادش را علیه کجروان اجتماع بلند کند. او در مسیر حوادث دست می‌برد و با قدرت تخیل خود هرگونه تغییری را که در جریان رویدادها لازم دید بهعمل می‌آورد (اندوهجردی24-23:1378). این امر در طنز نوجوان  با تفاوت‌هایی که ناشی از ویژگی‌های آن‌ ها است، دیده می‌شود. «ویژگی‌های طنز کودک و نوجوان، به‌نوعی با محدودیت‌های آن در ارتباط است. در واقع، به‌دلیل اعمال چنین محدودیت‌هایی از طرف طنزپرداز و مراجع قانونی، هم‌چنین محدودیت‌هایی که ادبیات کودک و نوجوان به دلیل سطح سواد و معلومات مخاطب دارد، طنز کودکان و نوجوانان هم ویژگی‌های خاصی را به طنزپرداز تحمیل می‌کند» (پدرام،14:1383). بیان مسایل سیاسی، اخلاقی و حتی مذهبی، با رعایت محدوده‌ی سنی نوجوانان، در قالب داستان‌های فانتزی و با بهره گرفتن از شخصیت‌های تخیلی یا حیوانی، می‌تواند در جذب آن‌ ها به سمت داستان‌های طنز، تأثیر به‌سزایی داشته باشد. چرا که با توجه به شرایط زندگی مدرن و وجود سرگرمی‌های گوناگون مانند رایانه، استفاده از مطالب و طنزهای قدیمی نمی‌تواند پاسخگوی نیاز نوجوانان باشد. بنابر این، بهتر است که طنزپرداز به بیان دغدغه‌های نوجوانان بپردازد و موضوع‌ها و مسائلی را در اثر خود مطرح کند که نوجوانان با آن‌ ها سر و کار دارند. در این میان، زبان طنزپرداز  از اهمیت بالایی برخوردار است. هرقدر زبان طنزپرداز به زبان مخاطبش نزدیک‌تر باشد، در برقراری ارتباط صمیمانه با مخاطب نوجوان موفق‌تر است. آشنایی طنزپرداز با تکنیک‌های طنز و استفاده‌ی به‌جا از آن‌ ها متناسب با موضوع مورد طنز، می‌تواند در بالا رفتن کیفیت اثر داستانی، تأثیر قابل توجهی داشته باشد. با توجه به وجود محدودیت‌های طنز نوجوان، که به آن‌ ها اشاره شد، تکنیک‌های بررسی شده در این پژوهش ، از میان تکنیک‌های بیان شده در منابع گوناگون انتخاب شده‌اند. حسن جوادی پنج تکنیک را به‌عنوان اصلی‌ترین تکنیک‌های بیان طنز معرفی می‌کند که عبارت است از: کوچک کردن، بزرگ کردن، تقلید مضحک یا پارودی، طعنه با کنایه‌ی طنزآمیز یا آیرونی و  نقل قول مستقیم. به این پنج تکنیک، تزریق( بی‌معنی گویی)، طنز مختلط( درهم و برهم گویی) و طنز موقعیت را می‌توان افزود.

تکه هایی از متن به عنوان نمونه :

چکیده:

 

 با نگاهی گذرا به آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی پی می‌بریم که یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های ذهنی و اعتقادی این سخنور بزرگ ادب فارسی، مقولۀ تأویل است. این که تأویل به‌طور کلی چیست و چه پیشینه‌ای در تفکر غرب و شرق دارد، موضوع کنکاش این پژوهش را شکل می‌دهد. بررسی مفهوم تأویل در یکی از مهم‌ترین اثرهای ناصرخسرو، وجه دین، بدون پرداختن به وقایع زندگی و اصول اعتقادی وی به عنوان یکی از بزرگان مذهب اسماعیلی ناممکن می‌نمود. معرفی جامع و روشن کیش اسماعیلی و جایگاه تأویل در آن طریقت فصلی دیگر را دربرگرفت تا بر فراز پایه‌های مستحکم این داده‌های تاریخی، بتوان به تصویر روشنی از مفهوم تأویل یا هرآنچه در زیر این عنوان در ذهن ناصرخسرو جای داشته‌است دست یافت. در فصل نهایی این پژوهش تمام تأویلات ناصرخسرو در کتاب وجه دین به  صورت فصل به فصل بررسی و گزارش شده‌است.

 

 

کلید واژه:

اسماعیلیان _ تأویل _ ناصرخسرو _  وجه  دین _ هرمس _ هرمنوتیک

 

فهرست مطالب

 

پیشگفتار                                                                                                                    11

فصل اول: هرمنوتیک                               27

1-1-  هرمس                                          27

1-1-1- ریشه شناسی نام هرمس                          27

1-1-2- هرمس کیست                                27

1-1-3- تفکر هرمسی                               29

1-2-  هرمنوتیک                                      34

1-2-1- واژه شناسی هرمنوتیک                          34

1-2-2- مختصری در تاریخچه و چیستی علم هرمنوتیک                35

1-3- جریان‌سازان عرصۀ هرمنوتیک                            44

1-3-1-  آگوستین قدیس                            44

1-3-1-1- زندگانی                            44

1-3-1-2- آگوستین و مسئلۀ هرمنوتیک                   45

1-3-1-3- تأویل متن با بهره گرفتن از خود آن متن             46

1-3-1-4- تأویل فقط در مورد فقرات مبهم               46

1-3-1-5- تأویل پذیری همه چیز، حتی حروف و اعداد             46

1-3-1-6- اهمیت وضع روحی مفسر             47

1-3-1-7- چهار سطح معنایی                 47

1-3-2- فردریش ارنست دانیل شلایر ماخر           48

1-3-2-1- قواعد هنر فهمیدن                       49

1-3-2-2- فن فهم                             50

1-3-2-3- بازسازی                            50

1-3-2-4- تأویل دستوری/ تأویل فنی/ فهم سبک               51

1-3-2-5- نیت مؤلف                           51

1-3-2-6- دور هرمنوتیکی                          52

1-3-3- ویلهلم دیلتای                                53

1-3-3-1- تمایز میان علوم انسانی و علوم طبیعی                 55       1-3-3-2- تجربه                                  55

1-3-3-3- بیان                               56

1-3-3-4- فهم                                56

1-3-3-5- تاریخمندی                     57

1-3-4- مارتین هایدگر                                58

1-3-4-1- هایدگر و معنای وجود                        58

1-3-4-2- هرمنوتیک دازاین                        59

1-3-5- هانس گئورگ گادامر                            61

1-3-5-1- بازی تفسیر                             62

1-3-5-2- «من»- «تو» الگوهای سه‌گانه                  63

1-3-6- امیلیو بتی                               65

 

1-3-7- اریک دونالد هیرش                       67

 

1-3-7-1- تفاوت فهم و تفسیر                      68

1-3-8- یورگن هابرماس                                70

1-3-9- پل ریکور                                 72

1-3-9-1- مراحل تفسیر                            72

فصل دوم: تأویل و تأویل‌گران                          79

2-1- تأویل                                          81

2-1-1- واژه شناسی تأویل                             81

2-1-2- کاربرد و معانی تأویل در قرآن                          83

2-1-3- نمونه‌ای از شواهد واژۀ تأویل در ادبیات فارسی                90

2-1-4- تأویل در تاریخ                               92

2-1-5- تنزیل                                        95

2-1-6- تفسیر                                    95

2-1-7-  بررسی تفاوت تأویل و تفسیر           97

2-1-8- تأویل و هرمنوتیک                             100

2-2- اخوان الصفا                                    104

2-3- حروفیه                                     106

2-3-1- عدد و جایگاه علم الاعداد                           109

2-3-1-1- عدد چهار                           109

2-3-1-2- عدد پنج                           110

2-3-1-3- عدد هفت                            110

2-3-1-4- عدد نه                             110

2-3-1-5- عدد ده                             111

2-3-1-7- عدد یازده                              111

2-3-1-8- عدد دوازده                             111

2-3-1-9- عدد چهارده                             111

2-3-1-10- عدد بیست و هشت                        112

فصل سوم: اسماعیلیان و ناصرخسرو                          117

3-1- اسماعیلیان                                     119

3-1-1-  اسماعیلیان در تاریخ                              119

3-1-2-  نام‌های اسماعیلیان                           123

3-1-3-  حکومت فاطمیان                           126

3-1-4-  حشاشین                                  129

3-1-5-  جایگاه علم و دانش نزد اسماعیلیان                     132

3-1-6-  اصول باورهای اسماعیلیان                      134

3-1-6-1-  اصل تأویل شریعت                       134

3-1-6-2-  اصل امامت                             135

‌3-1-6-3-  اصل ابداع هستی                        137

3-1-6-4- اصل تعلیم                              139

3-1-6-5- اعتقاد به دوره‌های هفتگانه                   139

3-2- حكیم ناصرخسرو قبادیانی                                  142

3-2-1- نام، زادگاه، زادروز                          142

3-2-2-  پیشه                                    143

3-2-3-  آشنایی ناصرخسرو با دانشها و گرایش‌های گوناگون         144

3-2-4-  آشفتگی فکری و سفر به سرزمین مصر                  146

3-2-5-  شعر و هنر ناصر خسرو و آثار مکتوبش                    150

3-2-5- 1- گشایش و رهایش                         152

3-2-5- 2- جامع الحکمتین                        152

3-2-5- 3-  خوان الاخوان                         153

3-2-5- 4-  روشنایی نامه                        153

3-2-5- 5-  وجه دین                              154

3-2-5- 6-  زاد المسافرین                        154

3-2-6-  زندگانی ناصر خسرو                           155

3-2-6-1- مرحلۀ خوشگذرانی و دنیا‌خواهی                156

3-2-6-2- مرحلۀ جستجو و کنکاش                    156

3-2-6-3-  مرحلۀ یافتن راه و آرمان‌گرایی                  158

3-2-7-  منش فردی و جهان‌بینی ناصر خسرو                    159

3-2-8-  ناصرخسرو، یک اسماعیلی بلند مرتبه                     162

3-2-9-  باورهای مذهبی و دینی ناصرخسرو                    164

3-2-9-1- اصل ابداع هستی                         164

3-2-9-2- اصل تعلیم                              164

3-2-9-3- اعتقاد به دوره‌های هفت‌گانه                  165

3-2-9-4- اصل امامت                              165

3-2-9-5- اصل تأویل                              167

3-2-10-  حکیم ناصرخسرو قبادیانی کیست                     171

فصل چهارم: بررسی تأویل‌های وجه دین                   179

4-1- بررسی تأویلاتی که با تکیه بر حساب جُمَل و ابجد ثابت می‌شوند          181

4-1-1- اثبات اینکه علم و عمل دینداران با هم برابر و لازمۀ دین آنان است     181

4-1-2- اثبات اینکه شهادتین کلید در بهشت است                  182

4-1-3- اثبات لا اله الا الله                             183

4-1-4- اثبات همانندی انسان و خداوند                          189

4-1-5- اثبات کلام بسم الله ارحمن الرحیم                          191

4-1-6- اثبات دلیلمندی تعداد رکعت‌های نماز                     193

4-1-7- اثبات اینکه حروف کلمۀ قرآن معنادار و نشانه اند                 194

4-1-8- اثبات اینكه اندازه وام انسان بر خداوند صد و نوزده درم است      196

4-2- بررسی فصل به فصل تأویلات وجه دین                            198

4-2-1- گفتار سوم: علم                                198

4-2-2- گفتار پنجم: بهشت                              199

4-2-3- گفتار هفتم: دوزخ                              200

4-2-4- گفتار دوازدهم: سوره اخلاص                               201

4-2-5- گفتار سیزدهم: اَعُوذُ بِالله مِن‌الشیطانِ الرَجِیم                    203

4-2-6- گفتار چهاردهم: بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ                   205

4-2-7- گفتار پانزدهم: آبدست و آدابهای آن                     207

4-2-8- گفتار شانزدهم: سرو تن شستن از جنابت                   212

4-2-9- گفتار هفدهم: تیمم كردن به خاك                     214

4-2-10- گفتار هژدهم: بانگ نماز                           215

4-2-11- گفتار نوزدهم: صلوة                               218

4-2-11-1- حدود نماز                             220

4-2-11-2- فریضه‌های نماز                         221

4-2-11-3- سنتهای نماز                           222

4-2-11-4- خضوع در نماز                          224

4-2-11-5- وقتهای نماز                           225

4-2-11-6- جمع كردن نماز                         226

4-2-11-7- كوتاه كردن نماز                       228

4-2-11-8- نماز نشسته گزاردن                         230

4-2-12- گفتار بیستم: پنج نماز و عدد رکعات آن و اوقات آن           231

4-2-13- گفتار بیست و دوم: نماز آدینه                         236

4-2-14- گفتار بیست و سوم: عیدهای دوگانه                      239

4-2-15- گفتار بیست و چهارم: عید گوسفندكشان و نماز آن         241

4-2-16- گفتار بیست و پنجم: نماز كسوف                     243

4-2-17- گفتار بیست و ششم: نماز جنازه                         245

4-2-18- گفتار بیست و هفتم: ركوع و سجود و جز آن از حال‌های نماز         248

4-2-19- گفتار بیست و هشتم: اثبات زكات                    254

4-2-20- گفتار بیست و نهم: اندر زكات زر و سیم و تأویل آن           258

4-2-21- گفتار سی‌ام: زكات ستوران و تأویل آن                   259

4-2-21-1- صدقة شتر                              259

4-2-21-2- صدقة گاو                              259

4-2-21-3- صدقة گوسفند                       260

4-2-22- گفتار سی‌ و یکم: آنچه واجب شود بر رستنی               262

4-2-22-1- خمس                          264

4-2-23- گفتار سی و دوم: زكات فطر                         267

4-2-24- گفتار سی و سوم: واجبی روزه داشتن                     270

4-2-25- گفتار سی‌ و چهارم: واجبی حج كردن                      275

4-2-26- گفتار سی و پنجم: واجبی جهاد كردن                     281

4-2-27- گفتار سی‌ و ششم: واجبی اطاعت امام زمان                287

4-2-28- گفتار سی و هفتم: حیض زنان و پاكیزگی آن               290

4-2-29- گفتار سی‌ و هشتم: اندر حقیقت استبرا و تأویل آن             294

4-2-30- گفتار سی و نهم: آنچه نماز را با آن نشاید                  296

4-2-31- گفتار چهلم: حد زدن و رجوم                        299

4-2-32- گفتار چهل و یکم: رجم بر سحاقه ولواطه                 302

4-2-33- گفتار چهل و دوم: كشتن خطا و دیت بر عاقل و عاقله          305

4-2-34- گفتار چهل و سوم: گناهان كبائر                        308

4-2-35- گفتار چهل و چهارم: آنچه حرام است                      312

4-2-36- گفتار چهل و پنجم: دجال و فتنه آن                     316

4-2-37- گفتار چهل و ششم: نكاح و سفاح                     319

4-2-38- گفتار چهل و هفتم: واجبات                         324

4-2-39- گفتار چهل و هشتم: گزیت بر اهل كتاب               326

4-2-40- گفتار چهل و نهم: قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ                328

4-2-41- گفتار پنجاهم: واجبی صلوات بر رسول و آلش علیه‌السلام            330

4-2-42- گفتار پنجاه و یکم: لا حَولَ ولا قُوّةَ إلاّ باللّه العلی‌العظیم          332

 

نتیجه گیری                                         337

کتابنامه                                       345

 

 

 

پیشگفتار:

 

در رویارویی با متون ادبی کهن، همواره نکته‌ای سد راه دستیابی به فهم بوده است و آن نکته فاصلۀ زمانی است. یعنی آن شکاف ژرفی که میان افق روزگار پیدایش متن با افق روزگار بازخوانی آن وجود دارد.

ما در جریان خواندن یک متن کلاسیک، خودمان را در شرایط زیستی و فرهنگی گذشته قرار نمی‌دهیم. ما حتی اگر آرزو هم داشته باشیم که در افق روزگار هومر یا سوفوکلس و ناصرخسرو، شیخ اشراق، مولانا و … قرارگیریم، باز در یونان باستان و یا ایران آن روزگار زندگی نخواهیم کرد.

ما متن را به افق دوران خودمان منتقل می‌کنیم و بر پایۀ همین افق امروزی است که معناهایی برای آن متصور می‌شویم. اگر متنی کلاسیک را چنان بخوانیم که فاقد هرگونه ارتباطی با روزگار ما باشد، این طرز خواندن و رویارویی، موجب فهم نمی‌شود. متن با ما سخن نمی‌گوید. اما اگر بتوانیم متن را به روزگار خود نزدیک کنیم، گفتگوی گذشته و امروز ممکن خواهد شد.

از آنجا که قدیمی‌ترین، و به گمان بسیاری شایع‌ترین فهم از کلمة تأویل در شرق و هرمنوتیک در غرب، به اصول کشف رمز و فهم کتب مقدس بازمی‌گردد، شاید بهترین متونی که می‌شود با آنها به مکالمۀ گذشته و امروز نشست، متون کلاسیکی باشند که  از سویی پیوستگی و تنیدگی بسیار با کتب مقدس داشته و از سویی دیگر در گفتمان روزگار ما سخنی برای بازگفتن داشته باشند.

ادبیات اسماعیلیه، در کنار متون تأویل‌گرایانه‌ای همچون متون عرفانی، رسالات اخوان الصفا و آثار متفکران حروفی، قوس بزرگی از دایرۀ هرمنوتیک كاربردی سرزمین ما را تشکیل می‌دهد. باطنی‌گری و تأویل‌محوری را می‌توان اساسی‌ترین اصل هویتی مذهب اسماعیلیه دانست.

برقراری گفتگو میان افقِ امروزی‌ترین گفتمانِ حیطۀ علوم انسانی، یعنی هرمنوتیک، با افق روزگاری که متون شگفت‌انگیز اسماعیلی در آن نوشته شده‌اند می‌تواند دستاوردهای نوین و ارزشمندی به همراه داشته باشد و تنها در سایۀ خوانشی امروزی، دقیق و عمیق است که این رویکرد هرمنوتیکی حاصل خواهد شد.

این پایان‌نامه تلاشی است برای ایجاد این گفتگو میان یکی از کهن‌ترین متون تأویلی ادب فارسی؛ وجه دین، و هرمنوتیک به مثابه یک دانش اصولی و قاعده‌مند.

نخستین فصل این پژوهش به هرمنوتیک، ریشه‌یابی واژگانی و رد پایش در متون تاریخی می‌پردازد. در ادامه، از جریان‌سازان عرصۀ هرمنوتیک نام برده می‌شود و زندگی و خط فکری هریک به اختصار گزارش خواهد شد.

در فصل دوم، که عنوان تأویل را بر خود دارد، نخست کوشش شده است تا با استناد به نظر لغویان نامداری چون ابن فارس، راغب اصفهانی و ابن رشد، تعریف جامعی از واژۀ تأویل به دست آید و سپس کاربرد و معانی قرآنی این واژه شود. همچنین در این فصل بررسی اجمالی باورهای مسلمانان دربارۀ تأویل و باطنی‌گری و نظرات موافق و مخالف از قرن دوم به بعد آمده است؛ و نیز از حروفیه و اخوان الصفا، به عنوان جنبش‌هایی باطنی و پیشتاز و نیز از جایگاه تأویل و علم الاعداد در تفکراتشان سخن رفته است.

فصل سوم به اسماعیلیان اختصاص دارد: ریشه‌های پیدایش آن‌ ها، اصول باورهایشان و حکومتشان در مصر. آنگاه به معرفی زندگانی و تفکرات و نیز آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی به عنوان یک اسماعیلی صاحب منصب و مسئولیت در جزیرۀ خراسان پرداخته می‌شود.

فصل آخر، به طور خاص به بررسی تأویلات کتاب وجه دین وی اختصاص دارد. در این بررسی، ابتدا خلاصه‌ای از متن اصلی هر فصل آورده می‌شود و سپس تمامی تأویلات آن فصل یک به یک و به تفصیل شرح و توضیح خواهد شد.‌

این پژوهش در پی یافتن پاسخ پرسش‌های زیر است:

• پیشینۀ علم تأویل چیست؟
• نظر تفکر اسماعیلی دربارۀ تأویل به عنوان اصل بنیادین این مذهب چیست؟
• پیشینۀ علم هرمنوتیک در تفکر غرب چیست؟
• آیا تأویل، آنچنان که ناصرخسرو به عنوان یک اسماعیلی بلندمرتبه به آن دست می‌یازد، با هرمنوتیک، آنچنان که در غرب تعریف می‌شود، شباهت دارد؟

 

در رویارویی با این پرسش‌ها، به ارائۀ دو فرضیه اکتفا می‌کنیم:

• به نظر می‌رسد متفکران اسماعیلیه و به‌ طور خاص ناصرخسرو نوع منحصر به فردی از هرمنوتیک را ارائه می‌کنند که هیچ شباهتی به هرمنوتیک غرب ندارد.
• به نظر می‌رسد این نوع رویکرد و نحوۀ نگرش خاص به هرمنوتیک و تأویل، در کتاب وجه دین ناصرخسرو به خوبی بازتاب یافته است.

چکیده

 

 

 

در قرن‌های دوم و سوم ه ق در جوامع‌ اسلامی شخصیت‌هایی ظهور کردند که از طرف مردم ” عقلاء المجانین ” / “دیوانگان فرزانه” لقب گرفته بودند. در مورد” عقلاءالمجانین ” در فرهنگ اسلامی مسائل بسیاری مطرح شده است که از لحاظ عرفانی، کلامی، ادبی، روانشناسی و جامعه شناسی بسیار مهم است. عقلای مجانین افرادی بودند که با وجودِ دیوانگیِ ظاهری، دیدگاه‌‌هایی حکیمانه داشتند که آن را با کلامی آمیخته با شوخی و طنز، رواج می‌دادند. ایشان با برخورداری از یک نوع هشیاریِ دینی و آزادی ویژه‌ای که تنها به خودشان اختصاص داشت، انتقاداتشان را از اخلاق عمومی و ارباب قدرت، با بی‌پروایی بیان می‌کردند‌‌؛ از این‌رو “دیوانگانِ دانا” در روزگارِ خود دارای کارکردِ اجتماعی- فرهنگی خاص بودند. علاوه بر این، احوال و تجربه‌های روحی ایشان غالباً سرشار از عشقی عمیق و صمیمی با پروردگار بود. آنان گاه تا آنجا با خداوند احساس نزدیکی می‌کردند که می‌توانستد براحتی از چارچوب رابطه‌ی معمولِ بندگان با خداوند بگذرند و شیوه‌ای نو در ارتباط “خدا و بشر” دراندازند. آرا و احوال این “دانایان دیوانه” به دلایل متعدد، انعکاس گسترده‌ای در آثار متفکرانی چون سنایی، ابن‌عربی، مولانا، ابن‌خلدون، ابن‌جوزی و به‌ویژه عطار نیشابوری داشته است.

این پایان نامه به‌غیر از فصل‌ مقدمه(فصل اول) و فصل نتیجه گیری(فصل پنجم)، دارای سه فصل دیگر است. اولین فصل بعد از مقدمه، فصل “کلیات”(فصل دوم) است. در این فصل، ضمن طرح مباحث عمومی پیرامون “عقلاءالمجانین” از جمله: دیدگاه‌های مختلف در مورد عقلای مجانین و تبیین شرایط اجتماعی آنان و معرفی مشاهیر این طایفه، به پیوند عقلای مجانین با سه مقوله‌ی اجتماع، سیاست و الهیات می‌پردازیم. همچنین در این فصل با ارائه‌ مدل “برخورد جهان‌ها موازی” تحلیلی تازه از شخصیت، ذهن و زبان مجانین بدست داده می‌شود و ارتباط پارادوکس شطح و طنز با تجربه‌ی معنوی دیوانگان سنجیده می‌شود. فصل سومِ پایان‌نامه به معرفی تفصیلی کتاب “عقلاءالمجانین” و مولف آن: ابوالقاسم نیشابوری و دیدگاه‌های او اختصاص یافته. فصل چهارم این رساله در مورد دیوانگان در مثنوی‌های عطار است. در این فصل علاوه بر ذکر گمانه‌هایی در مورد دلایل توجه فوق‌العاده‌ی عطار به حکایات دیوانگان، به طبقه‌بندی و شمارش و مقایسه‌ی کمّیِ حکایاتِ دیوانگان در چهار مثنویِ: مصیبت‌نامه، منطق‌الطیر، الهی‌نامه و اسرار‌نامه‌ی عطار پرداختیم. سرانجام نتایج حاصل از این پژوهش‌ها را در فصل نتیجه‌گیری(فصل پنجم) گرد آورده‌ایم.

 

فهرست مطالب

 

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

فصل اول: مقدمه 

1-1- اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………………………………………………………………………… 3

1-2- اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………… 4

1-3- پیشینه‌تحقیق…………………………………………………………………………………………………………… 4

 

فصل دوم: کلیات

2-1- پژوهشی در موردِ اصطلاح “عقلای مجانین”……………………………………………………………… 6

2-1-1- دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری و ابن عربی…………………………………………………………….. 6

2-1-2- دیدگاه ابن خلدون……………………………………………………………………………………………… 9

2-2- وضعیت اجتماعی عقلای مجانین………………………………………………………………………………. 10

2-3- تنوع در میان عقلای مجانین……………………………………………………………………………………… 11

2-4- عقلای مجانین و هنر…………………………………………………………………………………………………… 12

2-5- واکنش عقلای مجانین در برابر نسبتِ جنون……………………………………………………………. 14

2-6- عقلای مجانین در آثار متفکران اسلامی……………………………………………………………………. 15

2-7- بررسی دلایلِ توجه متفکران و صوفیه به عقلای مجانین………………………………………… 15

2-8- معیارهای شناختِ عقلای مجانین و تمایز آن‌ ها با سایر دیوانگان…………………………….. 17

2-9- آشنایی با عقلای مجانین مشهور……………………………………………………………………………….. 18

2-9-1- بهلول………………………………………………………………………………………………………………….. 18

2-9-2- شبلی………………………………………………………………………………………………………………….. 20

2-9-3- محمد معشوق طوسی………………………………………………………………………………………. 22

2-10- نگاهی به “عقلاءالمجانین” از سه منظر…………………………………………………………………. 24

2-10-1- عقلای مجانین و امور اجتماعی…………………………………………………………………….. 24

2-10-2- عقلای مجانین و امور سیاسی……………………………………………………………………….. 27

2-10-2-1- ارتباط زبان و قدرت در حکایات عقلای مجانین……………………………….. 27

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

2-10-2-2- عقلای مجانین و شیعه………………………………………………………………………… 29

2-11- عقلای مجانین و الهیات…………………………………………………………………………………………… 31

2-11-1- مدل “جهان‌های موازی و بر خورد آن‌ ها”……………………………………………………. 31

2-11-2- نگاهی به جریانِ تصوف از منظر مدل ” برخورد جهان‌های موازی”………….. 33

2-11-3- عقلای مجانین و “برخورد جهان های موازی”…………………………………………….. 34

2-11-4- ارتباط  “برخورد جهان‌های موازی”با زبان عقلای مجانین………………………….. 36

2-11-4-1- پارادوکس……………………………………………………………………………………………… 38

 

2-11-4-2- شطح…………………………………………………………………………………………………….. 39

2-11-4-3- طنز……………………………………………………………………………………………………….. 39

2-12- مجذوبان الهی……………………………………………………………………………………………………………. 41

2-12-1- نقش عقلای مجانین در پر رنگ کردن مفهوم عشق در تصوف………………….. 42

2-12-2- گزارش ابن عربی از جنون خود……………………………………………………………………. 43

2-12-3- انفعال روحی مجانین و نظریه‌ی دریافت(هرمنوتیک)………………………………….. 44

2-13- دگراندیشان………………………………………………………………………………………………………………… 46

2-13-1- واسوخت صوفیانه…………………………………………………………………………………………… 47

2-13-2- فیلسوفان مبتدع و اولیا الله……………………………………………………………………………. 50

2-13-3-دلایل پیدایش “واسوخت صوفیانه” در کلام مجانین…………………………………… 51

2-13-4- واسوخت صوفیانه‌ی اولیا الله…………………………………………………………………………. 54

 

فصل سوم: نگاهی به کتاب “عقلاءالمجانین” تالیف ابوالقاسم نیشابوری

3-1- ابوالقاسم نیشابوری………………………………………………………………………………………………………. 58

3-2- چاپ‌های “عقلاءالمجانین……………………………………………………………………………………………. 60

3-3- سیری در کتاب عقلای مجانین………………………………………………………………………………….. 61

 

فصل چهارم: دیوانگان در مثنوی های عطار

4-1- دلایل فزونی بسامد حکایات عقلای مجانین در آثار عطار………………………………………… 67

4-2- نظر عطار در مورد دیوانگان………………………………………………………………………………………… 70

4-3- طبقه بندی حکایات عقلای مجانین در مثنوی های عطار……………………………………….. 73

 

فصل پنجم: نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………… 84

 

فهرست منابع و ماخذ………………………………………………………………………………………………………………. 86

 

 

مقدمه

 

در بطن هر جامعه‌ی مترقی یا فرهنگ زنده‌ای – به‌ویژه در دوران تمدن سازی- همواره جریان‌های فکری متعدد و گاه متضادی وجود دارد که به موازات یکدیکر در حال پیشرفتند. اگرچه در یک نگاه کلی، بعضی از این جریان‌ها نسبت به سایرین ” اصلی” به حساب می‌آیند، اما این مسئله هرگز نباید سبب شود که “جریان اصلی” به‌عنوان ” تنها جریان” فکری تلقی شود یا در اهمیتِ سایر جریان‌های موازی تردید شود.

در جوامع اسلامی نیز، از همان سال‌هایی كه مسلمانان گام‌های نخستین را برای ساختن تمدن اسلامی برمی‌داشتند و “خردگرایی” جریان اصلی فکری و محور تمام فعالیت‌های فرهنگی بود، افرادی در گوشه و كنار سرزمین‌های اسلامی ظهور كردند كه ارائه دهنده‌ی”شیوه‌‌ای غیر معمول در اندیشیدن” بودند. این افراد که از تاریخ نامعلومی به بعد، در تمدن اسلامی “عقلای مجانین” نامیده شدند، با تکیه بر نوع خاصی از “جنون”، – آگاهانه یا نا آگاهانه- مفهوم “خرد “رایج در میان عامه را نقد و به نوعی خودآگاهی و آزادی معنوی دعوت می‌کردند.

در قرن‌های 4 و 5 ه ق(عصر طلایی تمدّن اسلامی) که خردگرایی در اوج اهمیّت و اعتبار خود بود، این دیوانگان دانا و جنونشان، آن‌قدر اهمیت یافته بودند كه مولفانی را برانگیزد تا در باب آنها، کتاب‌ها و رساله‌های مستقلی پدید آرند. از جمله‌ی این مولفان می‌توان به: ابوبشر دولابی (وفات: 310)، ابن ابی زهر (وفات: 325)، ابوالحسن‌بن ابی‌بكر مقسم (وفات: قرن 4)، و ابوالقاسم حسن نیشابوری (وفات: 406) اشاره کرد.(مارزلف، 1388: 11) البته از این میان، كتاب “عقلاء المجانین” ابوالقاسم نیشابوری، یگانه اثری است که تا روزگار ما باقی مانده است.

امّا، عقلای مجانین چه كسانی بودند؟ آنها افرادی بودند كه از دولتِ جنونِ مقدسی كه گریبان گیرشان شده بود- و یا جنونی كه رندانه به خود می‌بستند- از خرد معاش اندیش و معمولی مردم زمانه فارغ بودند. آنان را به استناد حدیث نبوی: « رُفِعَ القَلَمُ عَنْ ثَلاثَةٍ: عَنِ النائِمِ حَتّى‏ یَسْتَیْقِظَ وَ عَنِ الَمجْنونِ حَتّى‏ یُفیقَ وَ عَنِ الطِفلِ حَتّى‏ یَحْتَلِمَ؛ مسند احمد ۱/ ۱۴۰ » از نظر فقهی “مرفوع‌القلم” (کسانی‌که در مقابل اعمال خود بازخواست نمی‌شوند) می‌خواندند. این بدین معنی بود که تکالیف شرعی از آنان ساقط شده بود و آنان در کردار خود آزاد از هر نوع قانون الهی یا بشری بودند. همین آزادی درونی و بیرونی بود كه به ایشان اجازه می‌داد از مفاهیم مسلط یا مقدّس روزگار خود عبور كنند و با نگاه تیزبین و عادت ستیزِ خود، كه ورای مفاهیم عرفی به حقیقت امور ناظر بود، طرحی تازه در شیوه‌ی ارتباط انسان‌ با خدا، انسان‌ با مردم و انسان‌ با ارباب قدرت درافكنند. آنان با “نگاهی نو” به باز تعریف مفاهیم پیرامون خود می‌پرداختند و در مورد مسایل گوناگون، آرای خود را بی‌خوف و طمع بیان می‌کردند. بدین سبب ما آنها را در حالات و منظر‌های گوناگون می‌یابیم: گاه در سوز و گداز عشق الهی و گاه در حال تعریض‌های گستاخانه به كار خلقت – و این دو البته در منطق ایشان تضادی با هم ندارند -؛ وقتی در نقش واعظی خیرخواه كه با طنزی دردآلود بر بی‌رسمی‌ها و بی‌اخلاقی‌های رایج در بین مردم می‌تازند و وقتی دیگر در نقش سخنگوی جریان‌های مخالف سیاسی كه از كژی‌های دستگاه حكومت، بی‌باكانه انتقاد می‌كنند و با رفتار خود قدرتمندان را تحقیر می‌نمایند.

آرا و احوال این “دانایان دیوانه” انعکاس گسترده‌ای در آثار متفکرانی چون سنایی، عطار، ابن‌عربی، مولانا، ابن‌خلدون و ابن‌جوزی داشته است. زبان طنزآمیز و نکته سنجی‌ها و صراحت و سادگی مجانین، نیز موجب شد تا این “دیوانه نمایان” به شخصیت‌های محبوب عامه نیز بدل شوند و حکایات بسیاری به نام ایشان در ادبیات عامه رایج گردد.