مقدمه. 2

بیان مساله. 3

سوالات تحقیق.. 3

فرضیه های تحقیق.. 3

اهداف تحقیق (ضرورت انجام تحقیق) 4

روش تحقیق.. 4

پیشینه تحقیق.. 4

تاریخچه قانون گذاری.. 6

مشکلات تحقیق.. 8

ساماندهی تحقیق.. 8

فصل اول : کلیات و مفاهیم. 10

مبحث اول :واژه شناسی.. 11

گفتار اول : واژگان اصلی.. 15

بند اول : نسب و ماهیت آن. 15

1- چگونگی نسب پدری و مادری اقسام سه گانة تلقیح.. 17

2- نقش عرف در تحقق نسب… 20

3- نقش نزدیكی در پیدایش نسب… 20

بند دوم : ارث… 25

بند سوم : تلقیح و اهدای جنین.. 25

1- شرایط صاحبان جنین.. 26

2-آثار انتقال جنین.. 26

گفتار دوم :واژگان فرعی.. 26

بند اول : عقد ازدواج.. 27

1- ازدواج از دیدگاه اسلام. 27

2- ازدواج در ایران باستان. 28

3 – ازدواج در ایران بعد از اسلام. 29

4 – خاتمه یافتن ازدواج.. 29

بند دوم   : باروری از طریق مساحقه. 29

بند سوم : ناباروری.. 31

گفتار سوم : حسبی بودن کار اهدای جنین.. 32

مبحث دوم : مفهوم شناسی نسب و ارث… 36

گفتار اول : مفهوم نسب… 36

1 – ماهیت نسب در حقوق ایران. 37

2 – نسب نامشروع. 38

3 – احکام فقهی و حقوقی، کودکان نامشروع. 39

گفتار دوم : مفهوم ارث… 53

بند اول : ارث در ایران باستان. 53

بند دوم : ارث در شریعت مسیح.. 55

بند سوم : دین زرتشت… 56

بند چهارم : دین یهود. 57

بند پنجم : ارث در دین اسلام. 58

1 – ارث پسرخوانده‏ 58

2 – ارث هم پیمان‏. 58

3 – ارث مهاجرین (عقد اخوت ) 59

بند ششم : مقارنه ارث در اسلام و مسیحیت… 60

بند هفتم :  مقایسه ارث زن و مرد در تمدنهاى بزرگ جهان. 60

1 – تمدن رم. 60

2 – تمدن بابل.. 61

3 – تمدن ایران باستان. 61

4 – تمدن چین و ژاپن.. 61

5 – تمدن هند. 61

فصل دوم: واکاوی جایگاه نسب دراهدای جنین.. 62

مبحث اول : جایگاه نسب در اهدای جنین.. 63

 

 

گفتار اول : نسب در تلقیح با اسپرم شوهر. 63

گفتار دوم : انتقال اسپرم از طریق متعارف… 63

مبحث دوم : تبیین روش های جدید در درمان ناباروری زوجین.. 65

گفتار اول : علل ناباروری در مردان. 65

گفتار دوم : علل ناباروری در زنان. 65

گفتار سوم : IUI. 66

گفتارچهارم : IVF.. 68

بند اول : مرحله تحریک تخمدانها 68

بند دوم : مرحله جمع آوری تخمک… 69

بند سوم : مرحله جمع آوری اسپرم. 69

بند چهارم : مرحله لقاح و کشت جنین.. 69

گفتار پنجم : اهدای تخمک… 70

گفتار ششم : اجاره رحم. 71

گفتار هفتم: ICSI. 75

مبحث سوم : بیان نظرات مختلف در باروری های پزشکی.. 75

گفتار اول : جواز مطلق.. 75

گفتار دوم : ممنوعیت مطلق.. 75

گفتار سوم : جواز مطلق و مشروط.. 76

گفتار چهارم : جواز مطلق و منع مطلق.. 76

گفتار پنجم : حرمت مطلق.. 77

گفتار ششم : نظریه توقف در مسأله. 77

مبحث چهارم : نظرات متفاوت در انتقال جنین.. 77

گفتار اول : نظر موافقان اهدای جنین.. 77

گفتار دوم: نظر مخالفان اهدای جنین.. 78

گفتار سوم : نظر حقوقدانان در باره اهدای جنین.. 82

گفتار چهارم : هویت جنین انتقالی.. 83

گفتار پنجم : نامعلوم بودن اهدا کنندگان گامت وتاثیر آن در وراثت… 84

مبحث پنجم : دلایل قائلین به تحقق نسب میان اهداء کنندگان جنین و طفل متولد شده از اهدای جنین و نقد نظر آنها 86

گفتار اول : بررسی آیات… 86

بند اول : نظریه مادر بودن صاحب تخمك… 89

بند دوم : نقد نظریه نظریه مادر بودن صاحب تخمك… 90

گفتار دوم : بررسی روایات… 91

گفتار سوم : بررسی نظر فقها و حقوقدانان. 93

بند اول : قائلین به جواز لقاح مصنوعی با اسپرم اجنبی.. 95

بند دوم : قائلین به حرمت لقاح مصنوعی با اسپرم اجنبی.. 95

گفتار چهارم : بررسی سایر ادله. 96

بند اول : بررسی آیات… 96

بند دوم : بررسی نظریه حقوقدانان. 99

مبحث ششم : امارات اثبات نسب مشروع در فقه و حقوق تطبیقی.. 100

گفتار اول : اماره فراش… 111

گفتار دوم : نظریه اعراض…. 112

فصل سوم : واکاوی نظرات مختلف در باب نسب ناشی از اهدای جنین.. 116

مبحث اول : منشأ انتساب فرزند به پدر. 117

گفتار اول : دیدگاه قرآن. 117

گفتار دوم : در روایات… 118

مبحث دوم : منشأ انتساب فرزند به مادر و بیان نظرات… 119

گفتار اول : كتاب… 121

گفتار دوم : سنت… 122

گفتار سوم : نظر علم پزشكی.. 123

گفتار چهارم : بیان نظریه ها 124

بند اول : بی مادری.. 126

بند دوم : دو مادری.. 126

بند سوم : انتساب به صاحب تخمک… 131

بند چهارم : بی پدری.. 132

بند پنجم : نظر برگزیده 137

فصل چهارم : بررسی مسائل مستحدثه در اهدای جنین.. 139

مبحث اول : میراث جنین ناشی از اهدای جنین.. 140

مبحث دوم : وضعیت ارث جنین لقاح یافته بعد از وفات صاحب اسپرم. 140

مبحث سوم : وضعیت ارث جنین منجمد شده 145

مبحث چهارم : تلقیح مصنوعی مشمول عنوان اعمال منافی عفت… 149

مبحث پنجم : بررسی قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور. 150

نتیجه گیری و پیشنهادها 152

نتیجه گیری.. 152

پیشنهادها 156

ضمائم. 158

قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور. 158

تصویب نامه هیئت وزیران. 159

آئین نامه اجرایی قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور. 159

پاسخ استفتائیه از علماء. 161

پاسخ حضرت آیت الله علوی گرگانی.. 161

پاسخ حضرت آیت الله صافی گلپایگانی.. 162

پاسخ حضرت آیت الله سید موسی شبیری زنجانی.. 164

پاسخ حضرت آیت الله یوسف صانعی.. 165

فهرست منابع. 168

قوانین.. 172

پایان نامه ها 173

منابع نرم افزاری.. 173

منابع اینترنتی.. 173

Abstract.. 174

 

چکیده

نسب یکی از موجبات ارث شناخته شده است. مسأله ی ارث کودکانی که از طریق تلقیح مصنوعی متولد می شوند. تابع ثبوت یا عدم ثبوت نسب میان طفل و صاحبان اسپرم یا تخمک و یا رحم است. چنانچه رابطه ی نسبی میان طفل و صاحب اسپرم از یک سو، و صاحب تخمک یا رحم یا هر دو(بنا بر اختلاف میانی در مسأله ی نسب مادری) از سوی دیگر، به رسمیت شناخته شود، توراث میان آن ها نیز برقرار گردید. و بر عکس هر گاه رابطه نسبی میان کودک و والدین ژنتیکی او برقرار نشود، مسأله ی توارث میان آن ها نیز سالبه به انتفای موضوع خواهد بود .

در این پایان نامه درخصوص تعیین هویت و نسب طفل حاصل از جنین اهدایی سه نظریه معارض از جانب فقها و حقوقدانان مطرح شده است. حقیقت آن است كه هر كدام از این نظریات، جنبه‌هایی از حقیقت را در بر داشته و دارای مبانی حقوقی معقولی بوده كه به راحتی قابل رد نیستند.

بنابراین به نظر می‌رسد كه آنچه مثبت رابطه‌ی حقوقی بین صاحب نطفه با جنین و طفل حاصل از آن خواهد شد، عبارت از دو امر قانون و اراده می‌باشد. و از آنجایی که اراده ی اهداء کنندگان بر این بوده که جنین را اهداء کنند لذا از آن اعراض نموده و تحت عنوان اهداء، به گیرندگان بخشیدند؛ و از طرفی گیرندگان به درخواست خود و بدون هیچ اجباری متقبل نگهداری از آن جنین در رحم و خارج از رحم (بعد از تولد) شده اند؛ لذا می توان بخاطر مصلحت گیرندگان و طفل ، با توجه سکوت قانون اهدای جنین پیرامون مساله نسب و ارث و نیز واکاوی فقه پویای امامیه و رویات وارده ، قانونی را به تصویب رساند که بوسیله آن بتوان علاوه بر تعیین نسب ، سهم الارثی را برای اطفال متولد از اهدای جنین محقق کرد.

 کلمات کلیدی :اهدای جنین ،نسب ، ارث، ناباروری، اهداء کنندگان ، اهداء گیرندگان

 مقدمه

همگام با گسترش حوزة دانش بشری و ظهور دستاوردهای نو در قلمرو علوم تجربی، مسائل و موضوعات پیچیده ی فقهی و حقوقی نیز پدیدار آمده، راه حل های مناسب خویش را می طلبند. فقه امامیه با برخورداری از اصل «اجتهاد» توانایی رویارویی با مسائل نوپیدا و ارایة بهترین راه حل ها را داراست. «تلقیح مصنوعی» نیز یکی از مسائل نوپیداست که پیشرفت دانش پزشکی آن را به عرصه فقه و حقوق کشانده و از آنجا که قوانین و مقرّرات حقوقی ما ریشه در احکام مذهبی دارد، هیچ حقوقدان و اندیشمندی در دانش حقوق، نمی تواند بدون بهره مندی از این منبع عظیم، در جهت قانونی کردن چنین مسائل جدیدی گام بردارد، بلکه نخست باید فقیهان جواز شرعی آن را تایید و حکم وضعی آن را روشن کنند، سپس به صورت ماده یا مواد قانونی درآید.

ما در این پایان نامه ابتدا به موضوع نسب پرداخته و سپس ارث بری در اهدای جنین را مورد بحث قرار دادیم ، از آنجایی که موضوع نسب و ارث لازم و ملزوم یکدیگر می باشند (تا نسب ثابت نشود ارث بری مشخص نمی شود) لذا در بعضی از موارد در این پایان نامه تفکیک مساله امکان پذیر نبوده و این دو بحث در کنار یکدیگر قرار گرفته اند .

 بیان مساله

نیاز به تولد ، تناسل و ادامه حیات و بطور کلی حس جاودانگی ،‌موضوعی است که از گذشته تا کنون با انسان بوده تا بدانجا که انگیزه ذوالقرنین (کوروش کبیر یا اسکندرمقدونی)، برای کشورگشایی، دست یافتن به اکسیر حیات و مایع جاودانگی، عنوان شده است…. اگر چه امروزه آب حیات و اکسیر جاودانگی افسانه ای بیش نمی نماید ولی کماکان حس تنازع بقا با بشر بوده و این مساله در تولید مثل و داشتن فرزند تجلی یافته است. موهبتی الهی که به یمن پیشرفتهای علمی و پزشکی، امکان آن برای افراد بیشتری فراهم گردیده است. روش هایی از قبیل اهداء اسپرم ، تخمک ، جنین ،‌اجاره رحم و بطور کلی تلقیح مصنوعی که اگر چه به علت برآوردن آرزوی داشتن فرزند برای تعداد زیادی از افراد و جلوگیری از پاشیده شدن بسیاری خانواده ها، درخور ستایش و تحسین است. بر همین اساس، جوامع مختلف ، بسته به میزان نفوذ مذهب و اخلاق یا مسائل اجتماعی و فرهنگی رویکردهای گوناگونی را نسبت به این پدیده ، از خود نشان داده و می دهند. در کشور ما با تصویب قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نا بارور مصوب 29/4/82   و آیین نامه اجرائی آن مصوب 9/12/83 ، یکی از روش های یاد شده با شرایطی خاص رسمیت یافت. مقرراتی که به لحاظ جامع نبودن آن ، فقط برخی سوالات و ابهامات مطرح در این حوزه را پاسخ داده و کماکان راجع به حقوق متولدین ناشی از اهداء جنین وتکالیف صاحبان گامت (اسپرم و تخمک) و اهداء گیرندگان گامت نسبت به این کودکان و همچنین مشروعیت سایر طرق تلقیح مصنوعی و اجاره رحم ، بحثها و مناقشات بسیاری وجود دارد که با توجه به نوظهور بودن آن، رویه قضائی نیز مجال پرداختن به آنرا نیافته است. این نوشتار تنها در مقام بررسی اهداء جنین و حقوق متولدین ناشی از آن از منظر قانون و آیین نامه مصوب و طرح برخی دیدگاه ها و ایده های فقهی و حقوقی نسبت به آن می باشد.

در این پایان نامه ما به دنبال بیان مباحث کلی در مورد ارث و نسب جنین اهدایی و اهداء جنین و روش های انجام این کار هستیم تا به سوالات متنوعی که در این مورد حادث می گردد پاسخ دهیم.

سوالات تحقیق

1 – آیا وارد کردن نطفه مرد و پرورش نطفه بارور شده دو همسر خارج از رحم جایز است ؟

2- نسب طفل ناشی از تلقیح مصنوعی به چه كسی می رسد ؟

3- آیا طفل ناشی از تلقیح مصنوعی در انواع گوناگون آن ارث می برد یا خیر؟

فرضیه های تحقیق

1 – با تصویب قانون نحوه اهدای جنین ،شکی نیست که اهدای جنین شرعی و قانونی می باشد .

2 – در فرض اهدای جنین ، بین اهداء گیرندگان و جنین نسب شرعی و قانونی برقرار می شود.

3 – توارث میان اهداء گیرندگان و فرزند حاصل از اهدای جنین برقرار می گردد.

اهداف تحقیق (ضرورت انجام تحقیق)

1- تبیین و روشن ساختن نسب و ارثِ طفلِ ناشی از تلقیح مصنوعی.

2- بررسی موانع و مشكلات تلقیح مصنوعی از جمله در مورد نسب وارث كودك ناشی از آن.

3- بررسی وضعیت طفل در شرع و قانون.

با توجه به اینکه قانون نحوه ی اهدای جنین جدید التصویب می باشد و موارد مسکوت و ابهامات زیادی را به همراه خود به ارمغان آورده است لذا انجام تحقیق فقهی و حقوقی پیرامون مساله نسب و ارث در این راستا ضروری می باشد .

روش تحقیق :

این پایان نامه از نوع پژوهش توصیفی می باشد و روش گرد آوری آن کتابخانه ای است، با بهره گرفتن از کتب معتبر ، مقالات و پایان نامه ها تدوین شده است و با بهره گرفتن از نظرات اساتید محترم چینش و گردآوری شده است .

پیشینه تحقیق

قارچ های میکوریز آربوسکولار از مهمترین قارچ های همزیست می باشند و وجود این رابطه همزیستی، از طرق مختلف باعث افزایش توان رشدی و مقاومت بیشتر گیاه به انواع تنش های محیطی می شود. در این تحقیق با توجه به اهمیت بسیار بالای گیاهان در صنایع مختلف، قارچ های میکوریز آربوسکولار موجود در ریزوسفر آنها در منطقه کیاسر جداسازی و تعداد 10 گونه قارچی از ریزوسفر این گیاهان شناسایی شد که شامل گونه های Glomus fasciculatum،G. intradices، G. mosseae، G. geosporum، G. macrocarpum،G. aggregatum،G. albidium، G. manihotis، Paraglomus occolatum و Gigaspora albida از ریزوسفر 14 درخت مختلف می باشد . درصد شاخص های مهم کلنیزاسیون بر حسب نوع گیاه متفاوت بود.

تجزیه واریانس مربوط به فراوانی جمعیت اسپور قارچ های میکوریز آربوسکولار در گیاهان مختلف نمونه برداری شده نشان داد که بین گیاهان مختلف و همچنین بین نمونه های خاک جمع آوری شده برای هر درخت، اختلاف آماری معنی داری در سطح 01/0>P وجود دارد. از دلایل این اختلاف می توان به نوع گیاه میزبان، شرایط اقلیمی و خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک اشاره کرد.

کلمات کلیدی: قارچ های میکوریز آربوسکولار، درختان، شناسایی، فراوانی

1-1- مقدمه

     بیش از 3/2% از گونه های موجودات زنده روی زمین در جنگل زندگی می کنند. درختان جنگلی از طریق فتوسنتز، تجدید اکسیژن در جو، تنظیم بارش های محلی، جذب Co2 اتمسفر، تعدیل اثر گلخانه ای، محافظت و حفظ تنوع طبیعت از لحاظ گونه های گیاهی و حیوانی، کاهش بادهای قوی، متوقف کردن گرد و غبار و گازها، تنظیم سطح آب رواناب، متعادل سازی درجه حرارت محیط، جلوگیری از فرسایش خاک، تثبیت آب و هوا، ایجاد محیطی مناسب جهت تفریح و سرگرمی بسیار مفید هستند. جنگل ها از لحاظ چوب و انرژی مهمترین مزایا محسوب می شوند. گیاه در محیطی رشد می کند که در تعامل با میکروارگانیسم های مختلف خاک است و برخی از این عوامل باعث ایجاد تنش و بیماری در گیاه می گردند و برخی نیز موجب بهبود و ارتقاء رشد گیاه می شوند. یکی از مهم ترین میکروارگانیسم های مفید خاک، قارچ های میکوریز می باشند. اصطلاح میکوریز نشانگر یک همزیستی دو جانبه است که در نتیجه این همزیستی، فعالیت قارچ در جهت جذب و انتقال عناصر غذایی به گیاه از یک طرف و دریافت ترکیبات کربنی حاصل از فتوسنتز از گیاه میزبان از سوی دیگر می باشد (Smith & Read, 2008). وجود همزیستی میکوریزایی یکی از عوامل مهم و تعیین کننده رشد و عملکرد در گیاهان است (Offre et al., 2007). قارچ های میکوریز قادرند بر سایر میکروارگانیسم های موجود در خاک به طور مستقیم تاثیر گذاشته یا به طور غیر مستقیم از طریق تغییر فیزیولوژی گیاه میزبان در جمعیت و عملکرد آنها موثر باشند(Allen et al., 1980).بروز این تغییرات مداوم، موجب تغییر ارگانیسم های موجود در خاک اطراف ریشه گیاه و ایجاد میکوریزوسفر می شود (Linderman, 1988). قارچ های میکوریز آربوسکولار از مهمترین انواع قارچ های میکوریز می باشند. این نوع همزیستی از طرق مختلف باعث افزایش توان رشدی گیاه و کاهش خسارت ناشی از عوامل بیماری زای موجود در خاک می شود (Regvar et al., 2006; Akhtar & Siddiqui, 2008). شناخت و مطالعه بیشتر این نوع قارچ ها بخصوص قارچ های میکوریز آربوسکولار و استفاده در کشاورزی نوین، امروزه به نحو موثری باعث افزایش تولید محصولات کشاورزی شده است. همچنین با بهره گرفتن از این همزیستی به عنوان کود بیولوژیک، می توان از طریق کاهش مصرف نهاده های شیمیایی از قبیل کود های شیمیایی و سموم، سیستم کشت و کار سالمتر و محیط زیستی عاری از آلودگی جانبی داشت (Offre et al., 2007).تحقیقات زیادی در زمینه شناسایی و بکارگیری قارچ های میکوریز آربوسکولار در نظام های کشاورزی در سطح دنیا در حال اجرا است. در کشور ما تحقیقات در این زمینه اندک و به صورت پراکنده می باشد. در این تحقیق، وضعیت قارچ های میکوریز آربوسکولار در ریزوسفر تعدادی از درختان جنگلی غالب منطقه کیاسر بررسی شده است.

1-2- مشخصات گیاه شناسی گیاهان میزبان مورد مطالعه

1-2-1- -مشخصات گیاه شناسی چنار

   چنار با نام علمی Platanus orientalis L از خانواده چنار Platanaceae و با نام انگلیسیOriental plane tree, Plane tree . درختی خزان کننده به ارتفاع تا 50 متر، با تنه ای به قطر تا 3 متر، گاهی بیشتر، با پوست ریزان، برگ ها پنجه ای، به قطر تا 25 سانتیمتر، تا نیمه تحتانی بریده، 5-7 پاره، متناوب، گوشواره دار، گل ها یک پایه، به صورت سرسان و کروی، معمولا آویزان، گلهای نر با کاسبرگهای گلبرگی 4-6 تایی، گلبرگ ها گوه ای، از کاسبرگ ها بلند تر، دوتای آنها کوچکتر یا وجود ندارند. گلهای ماده با کاسبرگ های گلبرگی 4 تایی، گلهای نر با 3-8 پرچم، با میله های کوتاه، با رابطی سپری شکل در بالا. گلهای ماده با 3-8 برچه، با خامه های طویل، تخمدان با 1-2 تخمک کناری. میوه فندقه واژ مخروطی گوشه دار که در قاعده با کرکهای بلند پوشیده شده، گوی میوه ها 2-6 تایی، در زمستان باقی ماننده (مظفریان، 1383). (شکل1-1،الف)

1-2-2- مشخصات گیاه شناسی مازوج، دار مازو، مازو

 

 

   مازو با نام علمی Quercus infectoria Oliv از خانواده بلوط Fagaceae با نام انگلیسی Aleppo oak, Gall oak. درختچه یا درختی متوسط، کرکهای روی شاخه ها و سطح تحتانی برگها متنوع و نا پایدار و غیر دایمی. برگها قویا مختلف الشکل، در طول زمستان سبز، بالایی ها بیضوی تا تخم مرغی، غالبا با دندانه های- اره ای منظم، بندرت عمیقا لب دار- دندانه دار، با دندانه های نوک تیز یا کامل، پایینی ها کوچک، بیضوی، غالبا کامل یا کم دندانه. پیاله نیم کروی یا تقریبا مخروطی، کرک مخملی. میوه بلوطی تخم مرغی، دمگل میوه دار با دمبرگ هم اندازه . گل های نر در گل آذین دم گربه ای انبوه و بلند، گلهای ماده کم یا منفرد با محور کوتاه به طول 2-5 میلیمتر، در محور برگهای بالایی قرار گرفته (مظفریان، 1383). (شکل1-1،ی)

1-2-3- مشخصات گیاه شناسی راش

   راش با نام علمی Fagus orientalis Lipsky از خانواده بلوط Fagaceae با نام انگلیسی Orientalis beech. درختی با ارتفاع تا 50 متر ، با تاج تخم مرغی یا استوانه ای پهن، متراکم، با پوست تنه خاکستری کم رنگ، صاف. شاخه های جوان با کرکهای کوتاه- تار ابریشمی فشرده، به تدریج بدون کرک شونده، یکساله ها قهوه ای شونده، جوانه ها تخم مرغی باریک یا دوکی شکل، به طول 2 سانتیمتر، برگها به طول 7-14 و عرض 4-8 سانتیمتر، کم و بیش بیضوی، در نیمه فوقانی پهن تر، با قاعده گوه ای، راس نوک دار، ابتدا در دو سطح در امتداد رگبرگ ها و دمبرگ با کرک های کوتاه- تار ابریشمی فشرده، سرانجام روی سطح فوقانی بدون کرک یا در امتداد رگبرگ میانی کمی کرک دار، با لبه های کامل یا مواج ، یا با رگبرگ های تا دندانک های کوتاه نوک کند ممتد، ابتدا در حالت جوان با کرک های تار ابریشمی- مژه دار، رگبرگ های 9-12 جفتی سطح تحتانی آشکار، دمبرگ به طول 5-20 میلیمتر، گلپوش گلهای نر کوتاه، استکانی پهن، با لوبهای کوتاه پهن، هم اندازه لوله یا بلند تر از آن، با کرک های کوتاه- تار ابریشمی. پیاله به طول 20-25 میلیمتر، کرک دار- تار ابریشمی، با دمگل به طول 2-8 سانتیمتر، فلسها در بخش پایینی پیاله ها برگی، سبز رنگ، رگه دار، خطی یا تقریبا قاشقی، به طول تا 17 و عرض 4 میلیمتر، فلس های بالایی کوتاه تر، باریکتر، درفشی. فندقه به طول 2 و عرض1، کفه ها با پیاله مساوی یا کوتاه تر از آن
(مظفریان، 1383). (شکل1-1،د)

1-2-4- مشخصات گیاه شناسی شاه بلوط

   شاه بلوط با نام علمی Castanea sativa Mill از خانواده بلوط Fagaceae با نام انگلیسی Spanish chestnut, European chestnut, Sweet chestnut. درختی به ارتفاع تا 30 متر، با تنه ای گاهی با محیط تا 10 متر، شاخه چه ها سریعا بی کرک شونده، برگها مستطیلی- سرنیزه ای، به طول 12-22 سانتیمتر، نوک تیز تا نوک دار کوتاه، با قاعده گوه ای پهن یا دایره ای یا گاهی تقریبا قلبی، بهنگام رسیدن بی کرک یا تقریبا بی کرک، رو به بالا. فندقه ها به عرض 2-3 سانتیمتر، 1-3 تایی (مظفریان، 1383). (شکل 1-1،ه)

برای اثبات بیماری‌زایی و تکثیر نماتد، توده‌های تخم را از روی گره‌های ریشه آلوده به نماتد، جدا كرده و سپس رقم حساس گوجه‌فرنگی (رقم رد كلود) را با یک كیسه تخم، آلوده نموده و بعد از حدود 2 ماه، ماده بالغ از داخل گره‌های ایجاد شده روی ریشه‌ها، لاروهای سن دوم آن‌ ها از داخل توده تخم و نرها ازخاك، جدا گردید.

از انتهای بدن ماده بالغ (Perineal Pattern) برشی تهیه شد. بعد از تهیه اسلاید از برش‌های انتهای بدن ماده‌های بالغ، لاروسن دوم و نرها، اسلایدها با بهره گرفتن از كلید شناسایی Jepson 1987، از نظر خصوصیات مرفولوژیكی و مرفومتریكی مورد بررسی قرار گرفت.با توجه به مشخصات مرفولوژیک و مرفومتریک آن‌ ها، گونه شناسایی شده در تمام نمونه‌های آلوده، Meloidogyne javanica بود كه گونه غالب نماتد ریشه باغات پسته شهرستان سبزوار به شمار می‌رود.نقشه پراکنش و شدت آلودگی براساس نقاط جغرافیایی ثبت شده(GIS) نیز تهیه گردید.

مقدمه

پسته (Pistacia vera L.) متعلق به تیره سماق (Anacardiaceae) است. جنس Pistacia دارای 11 گونه است كه همگی آن‌ ها از خود تربانتین یا سقز ترشح می‌كنند. گیاهان این تیره به صورت درخت یا درختچه هستند (پناهی و همكاران، 1381).

سرزمین ایران قرن‌ها بدون رقیب عمده‌ترین تولیدكننده پسته جهان بوده است ولی در حال حاضر كشورهای دیگری در زمینه تولید و تجارت پسته به رقابت با ایران پرداخته‌اند (ابریشمی، 1373).

تولید پسته در ایران یكی از منابع مهم ایجاد درآمد برای باغداران پسته و اقتصاد ملی محسوب می‌شود. در سال 1390 تقریباً 3/3درصد از ارزش صادرات غیرنفتی كشور را، صادرات پسته تشكیل می‌دهد كه درآمد ارزی حاصل از آن سالانه حدود 4 میلیارد دلار گزارش شده است (اتاق بازرگانی،1390).

تقریباً 30 بیماری برای پسته در جهان گزارش شده است. خاك منشأ بیماری‌هایی مخصوصاً گموز، پژمردگی ورتسلیومی و نماتد مولد غده ریشه Meloidogyne است كه بیماری در پسته ایجاد نموده و از بیماری‌های مهم پسته در جهان است (1991 ,.Ogawa et al).

نماتدهای انگل گیاهی یكی از عوامل بازدارندة رشد محصولات زراعی و باغی بوده و خسارت‌های ناشی از آن‌ ها بر محصولات اساسی و محصولات مهم اقتصادی به ترتیب بالغ بر 7/10% و 14% بوده كه این خسارات بالغ بر یكصد میلیارد دلار آمریكا در سال 1984 در جهان تخمین زده شده است (, 1987 Sasser and Freckman).

در ایران اولین‌بار نماتدهای مولد غده ریشه در باغات پسته از رفسنجان در سال 1345 توسط صامت شناسایی شده است (فریور مهین،1365).

نماتد مولد غده ریشه می تواند علاوه بر ایجاد بی‌نظمی در جذب و انتقال آب و مواد مغذی توسط گیاه، باعث ایجاد استرس در گیاهان نیز می‌شود. تلقیح نماتد مولد غده ریشه در بادمجان، بدون استرس رطوبتی، باعث ایجاد كلروز و كاهش سنتر رنگدانه‌ها می‌شود( et al., 2009 Shaukat).

علاوه بر این، اثرات متقابل دوپاتوژن قارچ عامل پژمردگی Fusarium oxysporum و نماتد مولد غده ریشه Meloidogyne incognita باعث می‌شود كه خسارات وارده بر گیاه، بیشتر از مجموع خساراتی كه هر یک از این عوامل بیماری‌زا جداگانه وارد می‌سازند، بوده است.

به عبارتی نماتد باعث شكسته شدن مقاومت گیاه به قارچ، عامل پژمردگی می‌شود (حسینی‌نژاد و واجد خان، 1379).

با توجه به اینكه استان خراسان رضوی و شهرستان سبزوار از تولیدكنندگان مهم پسته در ایران است و بتازگی در باغات پسته ضعف و خشكی در درختان مشاهده شده است، سعی در این است كه به این حقیقت برسیم كه آیا دلیل ضعف درختان پسته، نماتد مولد غده ریشه است و گونه غالب نماتد ریشه گرهی و شدت آلودگی و پراكنش گونة غالب در شهرستان سبزوار را تعیین نماییم.

• مشخصات جغرافیایی و آب و هوایی منطقه

  • موقعیت جغرافیایی شهرستان سبزوار

منطقه مورد پژوهش در طول جغرافیایی 57 درجه، ‏‏40 دقیقه و 30 ثانیه شرقی و 45 درجه، 20 دقیقه و 40 ثانیه عرض شمالی قرار دارد. مساحت ‏ این محدوده 20502 كیلو متر مربع است كه 80/1 وسعت كشور را در بر می گیرد (تصویر 1-1).‏

آب و هوای منطقه ی تحقیق به علت وجود ارتفاعات و همچنین مجاورت با كویر، متنوع ‏و به واسطه قرار گرفتن در سه جلگه ی موازی با ارتفاعات و كویر، میزان بارندگی و ‏پراكنش آن نیز متغیر است. وجود شرایط فوق و دیگر شرایط اقلیمی باعث گردیده ‏است كه این شهرستان از هر دو نوع قنات دشتی و كوهستانی با پراكنش متنوع محیطی برخوردار باشد.                 ‏

مطالعات انجام گرفته‎ نشان می‌دهد كه متوسط سالیانه بارندگی در منطقه مورد ‏پژوهش 6/209 میلی‌متر است كه از 150 میلی متر در مناطق خشك تا 280 میلی متر در ‏مناطق كوهستانی متغیر است.                                                                     ‏ همچنین مطالعات آنالیز باد منطقه، بیانگر شرقی بودن باد غالب است كه به ‏ترتیب 42/17، 62/32، 08/17 و 49/10 درصد از مجموع باد‌های بهار، تابستان، پاییز و ‏زمستان منطقه را به خود اختصاص داده است(جدول1-1)(جدول 1-2) (دادرسی سبزوار، 1383)‎‏.‏

پیشینه درخت پسته

از خاستگاه‌های اولیه درختان پسته می‌توان به ایران، افغانستان، تركمنستان، سوریه و فلسطین اشاره كرد. پاره‌ای از منابع نیز، سواحل مدیترانه و خصوصاً كرانه‌های شرقی این دریا را، مبدأ نخستین درختان پسته معرفی كرده‌اند. به طور كلی سرزمین‌های فوق در قارة آسیا و در فاصلة بین كرانة رود جیحون (در شرق) تا سواحل دریای مدیترانه (در غرب)، به مسافت حدود 1470000كیلومتر، قرار گرفته و بین 32 تا 40 درجه عرض شمالی، واقع شده‌اند.

پرورش درختان پسته برای نخستین بار در نواحی غربی خراسان صورت گرفته است، این اقدام در عصر پارت‌ها تا اوایل دوره ساسانیان، در نواحی مستعد ایالت پارت (خراسان)، در حد فاصلة شرق و جنوب غربی گرگان تا ناحیة سبزوار و از سبزوار به جانب مناطق جنوبی نیشابور تا ناحیة قهستان، انجام پذیرفته است (علوی، 1378).

پسته در آغاز عصر مسیحیت، ابتدا به حوزة مدیترانه و سپس در سال 1856 به اروپا و در سال 1890 به كالیفرنیا رسیده است و در سال 1904 اولین درخت آن در ایستگاه تحقیقاتی «چیكو» كاشته شده است (درویشیان، 1378).

بقایایی از پسته‌زارهای انبوه سبزوار تا اواخر قرن ششم برجای بوده، زیرا ابوالحسن بیهقی تأكید كرده كه در زمان او، درختان پسته در دیه‌های جلین و ایزی و نوقاریز مرغوب و معروف بوده است (ابریشمی، 1373).

شاید كهن‌ترین سند درباره پیشینة تاریخی كشت پسته در ایران را بتوان سفرنامة هرودت، تاریخ‌دان نامی یونانی، دانست (محمدخانی، 1376).

1-2-2- ویژگی‌های گیاهشناسی و گونه‌های مهم پسته

 

 

واژة «پیستاسیا» كه همان جنس پسته است از نام فارسی آن یعنی پسته برگرفته شده است. درخت پسته اهلی ( Pistacia vera) گیاهی نیمه گرمسیری، وابسته به تیرة سماق Anacardiaceae یا تیره پسته، ازگیاهان دولپه‌ای و جدا گلبرگان است . جنس پسته دارای 11گونه است كه گونه‌هایی از آن‌ ها از خود، تربانتین یا سقز ترشح می‌كنند (پناهی و همكاران، 1381).

گیاهان این تیره به صورت درخت یا درختچه‌ای است.این تیره از 75جنس و 600 گونه تشكیل یافته كه بیشتر در مناطق بین استوایی و معتدله پراكنده است (ابریشمی، 1373 و اسماعیل‌پور، 1383).

مهمترین گونه‌های درختان پسته به شرح زیر است:

Pistacia vera                                   P. integerrima                       

1. khinjuk P. lentiscus
2. mutica P. chinensis
3. atlantica P. terebinthus
4. mexicana P. oleosa

 

این گیاهان دو پایه، خزان‌كننده (گونه‌های موجود در ایران)، دارای برگهای مركب 5-3 برگچه‌ای، بدون گوشوارك می‌باشند (اسماعیل‌پور، 1383).

درخت پسته دارای برگهای شانه‌ای مركب است و هر برگ یک جوانه جانبی را دربرمی‌گیرد. اكثر جوانه‌های جانبی به گل آذین اولیه مبدل می‌شوند و یک محور اصلی را تشكیل می‌دهند كه در سال بعد، محل تولید خوشه‌های پسته خواهد بود. بنابراین خوشه‌های پسته به صورت جانبی بر روی چوب یكساله می‌رویند (راد، 1374 و محمدخانی، 1376 و علوی، 1378).

از نظر گیاهشناسی میوه پسته، در ردیف میوه‌های شفت گروهبندی می‌شود. میوه‌های شفت متشكل از سه قسمت لایه برونبر خارجی (Exo carp)، لایة میانبر گوشتی (Meso Carp) و لایة درونبر سخت (Endo carp) هستند كه درونبر، هسته را می‌پوشاند. تفاوت میوه‌های شفت در بخش خوراكی آن‌ هاست. در پسته و بادام هسته به خوراكی می‌رسد، در حالی كه در سایر میوه‌جات، هسته سخت است و میانبر گوشتی به عنوان بخش مأكول، مورد استفاده قرار می‌گیرد (پناهی و همكاران، 1381 و صداقتی و همكاران، 1389).

درخت پسته دو پایه است، یعنی برای تولید میوه به وجود هر دو درخت نر و ماده نیاز است. گل درخت ماده فاقد گلبرگ و غده‌های شهدساز بوده، بنابراین زنبورهای عسل را به خود جلب نمی‌كند. گرده گل توسط باد پراكنده می‌شود (پناهی و همكاران، 1381).

درخت پسته برگریز است، بدین معنا كه در پاییز خزان نموده و زمستان را در خواب می‌گذراند.

ریشه‌زایی درخت به طریقة عمقی انجام می‌شود. سیستم ریشه‌ای پیچیده و انبوه، درخت را قادر می‌سازد تا به عمق خاك نفوذ كرده و از مواد موجود آن بخوبی تغذیه نماید. از این رو درختان پسته قابلیت سازش‌پذیری با دوره‌های طولانی كم‌آبی را دارد (پناهی و همكاران، 1381 و صداقتی و همكاران، 1389).

بنابراین پسته گیاهی پایدار به خشكی و شوری آب و خاك است (سمیع و همكاران، 1381).

1-2-3- مشخصات گل نر و ماده درخت پسته

مشخصات گل نر:

درخت نر در فروردین ماه (دو تا سه روز زودتر از درخت ماده) به گل می‌نشیند. گل‌ها به صورت خوشه‌ای و هر خوشه به صورت توده‌ای از گل متراكم (تقریباً كروی مایل به بیضی) است. بر روی خوشه از هر نقطه چند گل ظاهر می‌شود. گلها بدون گلبرگ و كاسبرگ حقیقی هستند. هر گل نر مشتمل بر 5 پرچم بیضی شكل با میلة كوتاه سبز رنگ است. هر خوشه تعداد زیادی گل نر دارد (ابریشمی، 1373 

در این بررسی که هدف آن دستیابی به ارقام متحمل به بیماری بوده، تعداد 20 شماره از مواد ژرم پلاسم کاهو جمع آوری شده از مزارع کاهو شهرستان های آمل، بابل، قائمشهر، ساری، نکا و بهشهر استان مازندران كه از نظر تیپ رشد وشكل ظاهری نیز اختلاف داشتند، طی سال های 1389 و 1390 در شرایط آزمایشگاهی و ایستگاه تحقیقات زراعی قراخیل درقالب طرح بلوك های كامل تصادفی، با سه تكرارمورد ارزیابی قرارگرفتند. برای تجزیه و تحلیل آماری داده ها از نرم افزار MSTATC استفاده گردید. نتایج ارزیابی نشان داد که در بین تیمارهای آزمایشی از نظر آلودگی و شدت بیماری اختلاف معنی داری وجود دارد. در این رابطه لاین­های وارش و لاین23، سفید نیشابور و کرج با کمترین درصد بوته های آلوده و متوسط شدت بیماری به عنوان ارقام برتر و رقم شادگانی با بیشترین میزان درصد و شدت آلودگی، به عنوان حساس ترین رقم نسبت به بیماری انتخاب گردیدند.

کلمات کلیدی: کاهو، سفیدک داخلی (Bremia lactuca) ، ارقام مقاوم

 مقدمه

کاهو از سبزیجات بسیار ارزشمند ای است که انسان از زمانی که در زمین استقرار یافته آن را شناخته و مورد استفاده قرار داده است. این گیاه از قدیمی ترین سبزی های سالادی دنیا است (آزاده و احمدیان، 1372). کاهو مانند سایر نباتات زراعی و باغی دیگر همواره مورد تهدید عوامل مخرب قرار می گیرد. از جمله این عوامل مخرب بیماری های گیاهی بوده که اعم آن ها به شرح زیر می باشد:

1- سفیدک داخلی

سفیدک داخلی یا دروغی یکی از بیماری های مخرب کاهو در مزارع و گلخانه ها می باشد (Znidarcic et al., 2003; Raid and Datnof, 1992).

علائم بیماری به صورت لکه های زرد رنگ پریده در روی برگ ظاهر می شود. قطر لکه ها ممکن است تا یک سانتی متر یا بیشتر نیز برسد. در سطح تحتانی لکه ها پوشش سفید رنگی که همان کنیدیوفور و کنیدی های قارچ است، تشکیل می گردد. بعد از مدتی این لکه ها به رنگ قهوه ای در آمده و منجر به مرگ بافت برگ در قسمت های آلوده می شود (بهداد، 1385 و پیوست، 1388; Sempio, 1938ُ) برگ، مغز و پوم کاهو در مراحل اولیه رشد و حتی نزدیک به مرحله بلوغ حساسیت بیشتری نسبت به بیماری دارند (Schultz and Roder, .1938) در شکل 1 تا 3 مراحل ایجاد بیماری بر روی برگ نشان داده شد.

         شکل1- ایجاد لکه های زرد رنگ قارچ Bremia lactucae بر روی برگ

شکل 2- ایجاد پوشش سفید رنگ قارچBremia lactucae در پشت برگ

شکل3- مرگ بافت در اثر قارچ Bremia lactucae.

این بیماری علاوه بر خسارت کمی از نظر کیفی نیز به محصول خسارت زده و از بازار پسندی آن می کاهد(Janyska, 1957).

عامل بیماری قارچ Bermia lactucae Regel می باشد (Raid and Datnof, 1992). این قارچ متعلق به سلسله Fungi، شاخه Oomycota، زیرشاخه Chromista، رده Oomycetes، راسته Peronosporales، خانواده Pronosporaceae، جنس Bermia و گونه lactucae Bermia می باشد(Fungal Databases Nomenclature and Species Banks on line Taxonomic Novelties Submission, 2011).

2- سفیدك سطحی كاهو

سفیدک سطحی کاهو در اثر Erysiphe Cichoracearum D.c.ex Merat ایجاد شده و یكی از بیماری های نادر این گیاه می باشد. این بیماری اولین باردرسال 1941 ازكالیفرنیا گزارش شده است (Sherf and et al., 1986).

این بیماری درسال 1344 توسط شریف و ارشاد از اطراف تهران گزارش شده است. خسارت بیماری درگیلان و مازندران چندان قابل توجه نبوده، ولی درپایان فصل زراعی به ویژه در روی كاهو هایی كه برای بذرگیری نگهداری می شوند، دیده می شود. علائم بیماری روی برگ های مسن و كناری مشاهده می شود. بیماری ابتدا روی برگ و سپس در زیر برگ ها مشاهده می‌گردد. اندام های قارچ به صورت گرد سفید رنگ و پودری، كه همان كنیدیوفور و كنیدی های قارچ می باشند دیده می شود (شکل4). برگ های آلوده پیچیده، زرد قهوه ای و سپس خشك می‌ شوند. دراین زمان بوی مخصوصی كه مربوط به قارچ می باشد، به مشام می رسد. بوته های آلوده كوچك باقی مانده و رشد نمی كنند (Sherf and Macnab,1986).

شکل 4- سفیدک سطحی در اثر Erysiphe cichoracearum. بر روی برگ

3- لكه قهوه ای كاهو

بیماری لکه قهوه ای در اثر Stemphylium botryosum Wallr بوجود می آید. این بیماری در سال 1341 توسط اسكندری گزارش گردید. بیماری لکه قهوه ای بیشتر در مناطق مرطوب مانند سواحل خزر از گرگان تا آستارا شیوع دارد. این بیماری علاوه بر شمال، در نواحی جنوبی کشور، به خصوص خوزستان و برازجان نیز شایع بوده و خسارت فراوانی وارد می کند.

علائم بیماری ابتدا به صورت لكه های كوچک سبز رنگی بر روی برگ ها ظاهر می شود. لکه ها به تدریج تغییر رنگ داده و به رنگ قهوه ای در می آیند. این لكه ها غالباً مدوربوده و وسط آن ها خشك و نكروزه می شود (شکل5).

در مواردی این لكه‌ها به صورت دوایر متحدالمركزها در می آیند. در شرایطی كه رطوبت محیط زیاد باشد، هاله ای شفاف دراطراف لکه ها ظاهر می گردد. زمانی كه شدت بیماری افزایش می یابد، لكه ها به یكدیگر متصل شده و تمام سطح برگ را فرا می گیرند، به طوریكه طعم ومزه کاهو تغییر کرده و بازار پسندی خود را از دست می دهد. بیماری معمولاً از نوك برگ ها به طرف پائین و از برگ های خارجی و مسن به طرف برگ های مركزی

 پیشروی می نماید.

شکل 5– لکه قهوه ای در اثر قارچ Stemphylium botryosum بر روی برگ

4- آنتراكنوز كاهو

           بیماری آنتراکنوز در اثر Marssonina Panattoniana (Berl.) Magn. ایجاد می شود. این بیماری درسال 1895 همزمان در ایتالیا و ایالت اوهایوی آمریكا مشاهده شده و پس از آن در بیشتر كشورهای معتدل و نیمه گرمسیری از جمله استرالیا و نیوزلند گزارش گردید. این بیماری علاوه بر روی همه واریته های كاهو بر روی شیكوره و آندیو هم دیده می شود. در ایران این بیماری در اردیبهشت 1355 توسط بنی هاشمی مشاهده و گزارش شده است (بنی هاشمی و همکاران، 1356).

علائم بیماری ابتدا به صورت لكه های آب سوخته ای به قطر 2 تا 3 میلی متر در برگ های خارجی مشاهده شده و سپس به سمت برگ های داخلی پیشروی می كند. لکه ها به تدریج بزرگتر شده و به 1 تا 2 سانتی متر رسیده و به رنگ ارغوانی در می آیند. با پیشرفت بیماری قسمت اعظم گیاه آلوده شده و خسارت زیادی به محصول وارد می گردد. بوته های بیمار ظاهری زرد رنگ به خود گرفته و كوچک باقی می مانند. ممكن است قسمت وسط لكه ها جدا شده و سوراخ هایی روی برگ ها بوجود آید. قارچ عامل بیماری علاوه بر برگ به رگبرگ اصلی و دمبرگ نیز حمله کرده و لكه های بیضی شکل، کرم رنگ و فرو رفته ای تولید می نماید.

5- سپتوریوز كاهو

           این بیماری توسط .Septoria lactucae Pass بوجود آمده و تقریباً در بیشتر مناطق تحت کشت كاهو در جهان از جمله آرژانتین، استرالیا، برزیل، كانادا، دانمارك، انگلستان، فرانسه، آلمان، هندوستان، ایتالیا، ژاپن و ایالات متحده آمریكا وجود دارد. در ایران این بیماری از اهواز و ورامین گزارش شده است (اسفندیاری، 1326؛ ارشاد 1343؛ شریف و ارشاد، 1345؛ ابراهیمی و میناسیان، 1353).

علائم بیماری روی برگ های كاهو به صورت لكه هایی به اشكال نامنظم و به رنگ قهوه ای روشن ظاهر می شود. لکه ها ممكن است بهم پیوسته و سطح وسیعی از برگ را فرا گیرند. برگ های آلوده پژمرده و خشک می گردند (شکل6). درمتن لكه ها درهر دو سطح برگ پیكندهای فراوانی به رنگ سیاه تشكیل شده كه با چشم غیر مسلح نیز قابل دیدن می باشند.

پوسیدگی ریشه کاهو

بیماری پوسیدگی ریشه یا از پا افتادگی كاهو در اثر قارچSclerotinia Sclerotiorum ( libi) de Bary (Sclerotinia minor Jagger) ایجاد شده و یكی از بیماری های مخرب و مهم كاهو می باشد. این بیماری علاوه بر کاهو به بسیاری از گیاهان زراعی و باغی دیگر از جمله كلم، كلم گل، خردل، لوبیا سبز، لوبیا، باقلا، چغندر، هویج، خیار، طالبی، كدو، هندوانه،كرفس، بادمجان، سیب زمینی، تربچه، پیاز، نخود، آندیو، اسفناج و شلغم حمله کرده و خسارت وارد می کند. بیماری پوسیدگی ریشه درسال 1894 از امریكا گزارش گردید. درایران اولین بار این بیماری درسال 1969 توسط وینوبوژن وهمكاران بین اندیشمك واهواز جمع آوری و گزارش شد (Sherf and Macnab, 1986).

علائم بارز بیماری به صورت از پا افتادگی كاهو بوده و از اینرو به همین نام معروف است. بیماری به صورت لكه های آب سوخته، معمولاً در روی ساقه نزدیک سطح خاك شروع شده و به طرف پائین و بالای نقطه آلوده پیشروی می کند. این بیماری موجب آلودگی ریشه و محل اتصال برگ به ساقه می شود. دمبرگ ها پوسیده شده و برگ ها از بین می روند. مرگ برگها از كناره آن­ها شروع شده وبه قسمت مركز گسترش می یابد. شدت آلودگی در برگ ها ی داخلی کمتر از برگ های خارجی بوته های بیمار است. بوته های آلوده به آسانی از زمین کنده می شوند زیرا ریشه های فرعی در اثر حمله قارچ های سایرپروفیت از بین می روند. در شرایط بسیار مرطوب قارچ عامل بیمای به صورت كپك سفیدی تمام برگ های بوته را فرا می گیرد .

7- پژمردگی فوزاریومی كاهو

این بیماری توسط قارچ Fusarium Oxysporum Schlectend بوجود آمده و اولین بار در سال 1990 در یكی از مزارع كاهو ناحیه كالیفرنیا مشاهده شده است (et al.,1993 Hubbard). پژمردگی فوزاریومی كاهو در ایران اولین بار در سال 1372 در مزارع كاهوی منطقه شهر ری توسط اعتباریان مشاهده شده است (بهداد، 1384).

پوسیدگی نرم ناشی از گونه­ های اروینیا از بیماری­های مهم سیب زمینی در مناطق تحت کشت این گیاه می­باشد. در این بررسی از مزارع و انبارهای مناطق تحت کشت سیب زمینی در دیباج، کلاته، تویه، دروار، فولاد محله وآستانه شهرستان دامغان بازدید و نمونه برداری بعمل آمد. از کشت نمونه­های جمع­آوری شده در محیط کشت آگار غذائی، 45 جدایه باکتری­ پکتولیتیک بدست آمد. اصول کخ در مورد همه جدایه­ها انجام و همه آن­ها قادر به ایجاد بیماری بودند. همه جدایه­ها روی محیط کشت EMB دارای کلنی­های کوچک گرد، صاف، نسبتا برجسته با حاشیه منظم تا نامنظم و به رنگ زرد طلایی تا قرمز با درخشندگی سبز متالیک بودند. این باکتری­ ها گرم منفی، میله­ای شکل، متحرک، حاوی تاژک­های محیطی و قادر به رشد در شرایط غیرهوازی بودند. و همچنین جدیه­های بدست آمده توانستند در ورقه­های سیب زمینی ایجاد لهیدگی کنند. همه جدیه­ها اکسیداز منفی و کاتالاز مثبت بوده و توانستند گلوکز را تخمیر و نیترات را احیاء نمایند. براساس خصوصیات بدست آمده در آزمون­های فیزیکو شیمیائی و مقایسه با مشخصات گزارش شده در منابع معتبر، جدا شده­ها در یک گونهErwinia carotovora و زیر گونه­ های E. carotovora subsp. carotovora و E. carotovora subsp. atroseptica شناسائی شدند.

مقدمه

سیب زمینی (.Solanum tuberosum L) یكی از محصولات مهم کشور بوده و سطح زیر كشت آن دراستان سمنان بالغ بر 5000 هكتار است. شهرستان دامغان با اختصاص بیش از2000 به کشت سیب زمینی، از مناطق بسیار مساعد این زراعت به شمار می­رود.

بسیاری از كشاورزان دامغان غده­های خوراکی و بذری سیب زمینی مورد نیاز كشت را طی فصول غیر زراعی در انبارهای سنتی نگهدا ری می­كنند. هر ساله میزان قابل توجهی از این غده­ها دچار پوسیدگی شده و از بین می­رود.

محدودیت­ها، موانع و هزینه­ های بالای تهیه و نگهداری غده­های بذری و همچنین پوسید­گی غده­های بذری در انبار و یا قبل از رویش بوته­ها د ر مزرعه، از جمله مشكلات عمده تولیدكنند­گان سیب زمینی در این منطقه محسوب می­گردد. از جمله پوسید­گی­های سیب زمینی، پوسید­گی نرم ناشی از گونه­ های اروینیا می­باشد.

در این بررسی گونه­ های اروینیا عامل پوسیدگی نرم غده سیب زمینی در انبارهای منطقه دامغان شناسایی و اهمیت نسبی آن­ها مورد ارزیابی قرار گرفت.

 – 1 – سابقه بیماری در دنیا

باکتری­ های عامل پوسیدگی نرم معمولا در گونه Ewrvinia carotovora (L.R.Jones) Holland قرار دارند (4). جونز[1] در سال 1901 اولین بار از آمریکا بیماری پوسیدگی نرم باکتریائی را روی هویج گزارش و عامل بیماری را Bacillus caorotovora نامید. یک سال بعد و تقریبا بطور همزمان ون­هال[2] از هلند و اپل[3] از آلمان مستقلا بیماری ساق سیاه را از روی سیب زمینی[4] گزارش کردند. ون­هال عامل بیماری را Bacillus atroseptica و اپل آنرا Bacillus phytophthorus نامیدند.

در سال 1907 هریسون[5] باکتری B. solanisaprus و در سال 1911 مورفی و هریسون[6] باکتری B. melangenes را که ایجاد بیماری مشابه ساق سیاه روی سیب زمینی می­کردند، به عنوان عامل این بیماری معرفی کردند (28 و 27). همچنین اولین بار در سال 1953 گونه E. chrysanthemi به عنوان بلایت باکتریائی داوودی از آمریکا و متعاقبا در سال 1975 از ژاپن گزارش گردید (38).

پوسیدگی نرم از شایع ترین و مخربترین بیماری­های باکتریائی سبزیجات در شرایط انبار و حمل و نقل است. به سبب پراکنش جهانی بیماری، تحقیق پیرامون این بیماری در کشورهای مختلف از جمله آمریکا، انگلستان، فرانسه، شوروی سابق، دانمارک، یوگسلاوی و هند بطور جدی پیگیری شده است (1).

در سال 1945 والدی[7] پیشنهاد نمود که جنس Erwinia محدود به سه گونه E. Salicis، amylovora E. و E. tracheiphila (عوامل بیماری­های نکروز و پژمردگی) و به عنوان عوامل پوسیدگی نرم پذیرفته شوند و گونه­ های E. carotovora و E. chrysanthemi در جنس دیگری به نام Pectobacterium قرار داده شوند.

اگر چه از این پیشنهاد در ابتدا استقبال شد(Graham, 1958; Barnel et al,. 1973, 1974) ، اما مورد قبول و پذیرش عموم قرار نگرفت. زیرا گونه­ های حد وسط این دو گروه علی­رغم دارا بودن مشخصات فنوتیپی مشابه اروینیا، فاقد قدرت پوسیدگی نرم بودند (29).

2 – 1 – سابقه بیماری در ایران

باکتری Erwinia اولین بار در ایران توسط حجارود (5) و امانی (2)از پیازهای پوسیده سیکلامن جدا گردیده و امانی با آزمایشات تکمیلی، باکتری را E. carotovora معرفی نمود.

بهار و دانش در سال 1365 زیر گونه (Ecc) Erwinia carotovora subsp. carotovor را به عنوان عامل ساق سیاه و پوسیدگی نرم سیب زمینی در اصفهان گزارش کردند (3). زیر گونه Eccتوسط عرب و رحیمیان در سال 1368 از روی دیفن باخیا گزارش شد و ظهور استرین­های متعددی از اروینیا مثل E. carotovora subsp atroseptica (Eca) وE. carotovora subsp carotovora (Ecc) را از مناطق مهم سیب زمینی کاری استان فارس جداسازی و بیماریزائی آن­ها را روی سیب زمینی به اثبات رساندند (1).

فریدونی (11) استرین­های عامل این بیماری را در استان­های خراسان، آذربایجان شرقی، اصفهان، همدان، تهران و مازندران بررسی کرد.

احمد وند (1) مناطق مختلف سیب زمینی کاری همدان را از نظر ویژگی­های فنوتیپی و میزبانی بررسی نمود. او زیر گونه های Ecc و Eca را روی گیاه سیب زمینی گزارش نموده و در مواردی به استرین­های بینابینی گونه E. carotovora و E. chrysanthemi اشاره نمود. تو همچنین گونه Ech را از همدان گزارش کرد (1 و11).

3 – 1 علائم بیماری

 

 

اروینیای عامل پوسیدگی نرم باعث نرم شدن و پوسیدگی بافت پارانشیمنی گیاه میزبان می­ شود. علائم بارز بیماری روی غده سیب زمینی بصورت پوسیدگی نرم غده[8] و در ساقه بصورت ساق سیاه می­باشد.

1 – 3 – 1 – علائم پوسیدگی نرم غده

غده­های بذری قبل از کاشت و غده­های تولیدی قبل یا بعد از برداشت مکن است در انبار به بیماری پوسیدگی نرم مبتلا شوند. آلودگی­ها عمدتا از طریق عدسک­ها، زخم­ها و انتهای استولون گیاه مادری بیمار صورت می­گیرد. زخم­هایی که روی عدسک­ها به وجود می­آیند، به صورت کمی فرو رفته برنزه تا قهوه­ای هستند و نواحی آبسوخته مدوری به قطر تقریبی 6% – 3% سانتی­متر دورآن­ها مشاهده می­گرد­د. در شرایط خشک زخم­ها ممکن است فرورفته، سخت و خشک باشند. در برخی اوقات بیماری متوقف شده و قسمت ­های بیمار خشک و نواحی فرورفته­ای با توده­ای از مواد مرده و سخت و سیاه پر می­شوند. لکه­ها نا منظم، فرو رفته و به رنگ قهوه­ای تیره هستند (46 و 68). پوسیدگی از روی سطح غده شروع شده و به طرف داخل ادامه می­یابد. بافت­های پوسیده نرم، مرطوب و برنزه تا کرم رنگ هستند. به نحوی که کاملا از بافت سالم قابل تشخیص بوده و با شستشو بسهولت از بافت سالم جدا می شوند. معمولا حاشیه زخم­ها به رنگ قهوه­ای تا سیاه دیده می­­شود (13 و 38).

در مراحل اولیه بافت­های پوسیده بی بو بوده، ولی در اثر فعالیت میکرو ارگانیزم­های ثانویه، بوی فساد بافت پوسیده به مشام می­رسد. بافت­های آلوده حالت لزج و چسبنده­ای پیدا می­ کنند (16، 32 و 46) و به سبب اضمحلال کامل این بافت­ها، فقط پوست غده در خاک باقی می­ماند (16).

2 – 3 – 1 – علائم بیماری ساق سیاه

علائم بیماری در هر مرحله از رشد گیاه قابل مشاهده است. در روی ساقه سیب زمینی­های آلوده پوسیدگی سیاه رنگی به وجود می ­آید که معمولا از قطعات بذری پوسیده شروع می­ شود و ممکن است در چند میلی­متری بالای ساقه یا تمام طول ساقه گسترش یابد. اغلب در نواحی بالای لکه­های سیاه، مغز ساقه پوسیده شده و بافت­های آوندی بی رنگ می­گردند (46).

گیاهان آلوده در ابتدا به سبب رشد غیر عادی، دارای بوته­ها­ئی باریک و به حالت کوتاه می­باشند. شاخ و برگ گیاه کلروزه شده و حاشیه برگچه­ها به طرف بالا کشیده می­شوند. ممکن است برگچه­ها و تمام گیاه پژمرده شده و کم کم رو به زوال گذارده و بمیرند. وقتی گیاهچه­های جوان مورد حمله قرار گیرند، قبل از خروج از خاک از بین می روند.

آسیب پذیری ناشی از خسارات باد یا تگرگ و یا افتادن دمبرگ، ورود پاتوژن به داخل گیاه را آسان کرده و باعث آلودگی ساقه­، دمبرگ­ و برگ­ می­گردد. در آب و هوای مرطوب پوسیدگی نرم ساقه لعابدار بوده و ممکن است گسترش یابد، و لی تحت شرایط خشک بافت­های آلوده چروکیده و خشک شده و غالبا توسعه آلودگی به قسمت ­های زیر زمینی ساقه محدود می­گردد.

غده­های حاصل از گیاه آلوده به ساق سیاه نیز از طریق آوندهای موجود در استولون منتهی به آن­ها آلوده شده و می­پوسند. در چنین غده­هائی پوسیدگی نرم عمدتا در قسمت ­های مرکزی و داخلی غده مشاهده می­گردد (32، 46 و 66).

پوسیدگی سیاهرنگ غده در انتهای اتصال به ساقه از مهمترین مشخصه بیماری است (4). ساق سیاه اغلب بعد از اینکه گیاهان خوب رشد کرده و حتی در مراحل گل نیز