1. کلیّات…………………………………………………………………………………………………………….. 3

1ـ1. مقدّمه………………………………………………………………………………………………………. 3

1ـ2. بیان مسأله تحقیق………………………………………………………………………………………… 6

1ـ3. پرسش های تحقیق……………………………………………………………………………………… 6

1ـ4. اهمیّت و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………….. 7

1ـ5. پیشینه ی تحقیق…………………………………………………………………………………………. 7

1ـ6. اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 8

1ـ7. فرضیه های تحقیق………………………………………………………………………………………. 8

1ـ8. حدود قلمرو تحقیق…………………………………………………………………………………….. 9

1ـ9. روش تحقیق……………………………………………………………………………………………… 9

فصل دوم: مبانی نظری( دین و عرفان، تعاریف، نسبت ها)

  1. مبانی نظری (دین و عرفان، تعاریف، نسبت ها)……………………………………………………….. 11

2ـ1. تعریف دین……………………………………………………………………………………………… 11

2ـ1ـ1. هدف دین……………………………………………………………………………………………… 13

2ـ2. عرفان…………………………………………………………………………………………………….. 15

2ـ2ـ1. بخش های مختلف عرفان………………………………………………………………………….. 18

2ـ3. دین و عرفان (نسبت یا تضاد)……………………………………………………………………… 20

2ـ3ـ1. عرفان و تصوّف………………………………………………………………………………………. 21

2ـ3ـ2. جایگاه شریعت در قلمرو عرفان………………………………………………………………….. 23

2ـ3ـ3. نسبت یا جدایی دین و عرفان…………………………………………………………………….. 27

2ـ3ـ3ـ1. معرفت شناسی…………………………………………………………………………………….. 28

2ـ3ـ3ـ2. هستی شناسی دینی و عرفانی………………………………………………………………….. 29

 فصل سوم:

  1. معرّفی حافظ……………………………………………………………………………………………………. 33

3ـ1. شهرت و محبوبیّت حافظ……………………………………………………………………………… 33

3ـ2. عرفان حافظ……………………………………………………………………………………………… 35

3ـ3. هنر حافظ…………………………………………………………………………………………………. 37

3ـ4. رندی حافظ………………………………………………………………………………………………. 38

فصل چهارم: تضاد دین و عرفان در دیوان حافظ

  1. تضاد دین و عرفان……………………………………………………………………………………………. 44

4ـ1. تضادهای ظاهری………………………………………………………………………………………. 44

4ـ1ـ1. وارونگی در شعر حافظ…………………………………………………………………………….. 44

4ـ1ـ1ـ1. تضاد با متشرعین و متصوفه…………………………………………………………………….. 45

4ـ1ـ1ـ1ـ1. شراب…………………………………………………………………………………………….. 47

4ـ1ـ1ـ1ـ2. ماه رمضان……………………………………………………………………………………….. 55

4ـ1ـ1ـ1ـ3. معاد……………………………………………………………………………………………….. 61

4ـ1ـ1ـ1ـ4. تسبیح…………………………………………………………………………………………….. 68

4ـ1ـ1ـ1ـ5. گناه……………………………………………………………………………………………….. 70

4ـ1ـ1ـ1ـ5ـ1. گناه كردن به دلیل بخشندگی خداوند…………………………………………………… 79

4ـ1ـ1ـ1ـ5ـ2. مباح بودن شراب در مقابل ریا…………………………………………………………… 80

4ـ1ـ1ـ1ـ6. شطح……………………………………………………………………………………………… 82

4ـ1ـ1ـ1ـ7. زهد……………………………………………………………………………………………….. 90

4ـ1ـ2. متضادنما……………………………………………………………………………………………….. 94

4ـ1ـ2ـ1. تضادهای زبانی……………………………………………………………………………………. 95

4ـ1ـ2ـ1ـ1. ابیات دارای حروف شرط……………………………………………………………………. 95

4ـ1ـ2ـ1ـ2. ابیات متضاد نمای دارای كلید واژه اصلی………………………………………………… 110

فصل پنجم: نتایج و پیشنهادات

  1. نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………… 132

5ـ1. پیشنهادات………………………………………………………………………………………………… 135

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………….. 136

Abstract…………………………………………………………………………………………………………. 141

 چکیده:

یکی از مهمترین دغدغه های عرفان اسلامی، توجّه به شریعت است زیرا بدون عمل به دستورات شریعت، مقصود نهایی برای عارف حاصل نخواهد شد. نزاع همیشگی عرفا و متشرعین مبنی بر این که گاه عارفان از شریعت در می گذرند و دین و عرفان در زمینه های مختلفی با هم اختلاف و تعارض دارند، نکته ای است که ظاهر برخی ابیات حافظ نیز به آن دامن می زند. حافظ در بسیاری از ابیات دیوانش عناصری از دین را مورد طنز و تردید و انکار قرار داده است دلایل وجود تضادهای ظاهری بین دین و عرفان در دیوان حافظ موضوع این پایان نامه است.

در این پایان نامه با هدف رسیدن به نظر و اعتقاد واقعی حافظ در زمینه دین و دین داری و اثبات عرفان عمیق او که هیچ گونه تضاد و تعارضی با دین ندارد، تضادهای موجود در دو دسته کلّی به شرح زیر رفع گردیده اند: ابیاتی که مخاطب آن متشرعین متظاهر و ریاکار عصرند و حافظ از سر انتقاد و اعتراض و حتّی لجبازی و تمسخر آنان چنان اظهار نظرهایی نموده است و دسته دیگر که حاوی نظرگاه درست و دقیق شاعر است و فقط در نگاه اوّل و در ظاهر آن ها، نکته ای منفی و متضاد استنباط می شود و حافظ با به کار بردن واژه ای در آن ابیات، خواننده اثرش را به غرض و مقصود اصلی خویش رهنمون می شود و نهایتاً باید گفت که حافظ هیچ نظر کلّی و قطعی و روشن و طنزآمیز در مورد انتقاد به عناصر دین نداشته و ندارد بلکه با دین

پایان نامه

 داران ریاکار عصر در تعارض و تضاد است.

کلید واژه ها : حافظ ، عرفان ، دین ، تضاد ، اعتراض ، عشق

  1. کلیات

1ـ1. مقدّمه

بی اغراق می توان گفت که حافظ یکی از بزرگ ترین غزل سرایان زبان فارسی است، شاعری شیرین سخن که لطف سخنش خدادادی است. صاحب نظران بسیاری در مورد این شاعر گرانقدر اظهارنظر نموده اند و مقاله داده اند و کتاب نوشته اند تا جایی که زمانی به مرز « حافظ بس » رسیدیم، یعنی دیگر اظهارنظر و بحث و جدل کافی است. بلی، بحث و جدل کافی است. در مقوله ی حافظ شناسی هر کسی از ظنّ خود یار او شده است و حافظ و افکار و ایمانش را، آنگونه که دوست داشته و خواسته، ترسیم نموده است. گاه او را در بالاترین درجات از ایمان می بینیم که از امام علی (ع) سرمشق می گیرد و گاه او را تا حدّ یک کفرگوی بی ایمان که اظهارات ضد و نقیض می نماید، می شناسیم. مقوله ی            حافظ­شناسی مقوله ی دیگرگونی است، از هر نوع فکر و نظر در آن یافت می شود. منکر حافظ او را سیاه دیده و معتقد به او، از اشعارش تأویل های عجیب و غریب نموده است و منصف هم او را سیاه و سفید دیده است، او را پاک اعتقاد دیده و منکر یا شکّاک قیامت. او را عارف دیده و دل بسته ی عشق زمینی و… .

و حال آنکه می دانیم « اجتماع نقیضین محال است ». نمی توان از دو جهان فقط طالب « خدا » شد و در عین حال در وقوع قیامت شک آورد. نمی توان شراب خوار بود و در شب قدر « برات » گرفت و اهل کشف و شهود بود.

بنده با بضاعت اندک علمی، خود را شایسته ی چنین پژوهشی نمی دیدم امّا به راستی کنجکاوی (به علت گونه گونی بازار حافظ شناسی) رغبت مرا برای انجام این پروژه مصمّم نمود و عزم خویش را جزم نمودم تا شاید گوشه ی کوچکی از حقیقت « حافظ » را آن گونه که واقعاً هست، روشن سازم. برای رسیدن به این مهم، اوّل تمام ابیاتی را که حافظ در مورد خود گفته بود، جمع آوری نمودم. در یکی از ابیات آمده بود که

حافظ چو آب لطف ز نظم تو می چکد                      حاسد چگونه نکته تواند بر آن گرفت

و از اینجا بود که جرقّه ای در ذهن من ایجاد شد که منِ کم ترین حافظ را با کمک خود حافظ بشناسم و تمام بدگمانی ها و تهمت ها و کفرگویی های منسوب به حافظ را با زبان و بیان حافظ حل نمایم و به همین انگیزه نگارش پایان نامه ام را آغاز نمودم.

از بزرگترین مشکلات سر راهم، انبوه کتاب ها و مقالاتی بود که در زمینه حافظ نوشته شده بود و نویسندگانش سال های سال در زمینه حافظ قلم زده بودند. گاه در مورد یک بیت با مقالات انبوهی مواجه می شدم. چیزی که باعث ایجاد انگیزه و ذوق و شوق من برای ادامه مسیر بود، تأثیرپذیری نویسندگان از هم بود. موافقان حافظ، هم نظر و شبیه به هم و مخالفان نیز همین طور. گویا برخی با خواندن یک مقاله به نگارش مقاله ای از جانب خود ترغیب شده بودند و این قدری کار مرا آسان تر می­کرد و پیشینۀ مطالعاتی من در زمینه عرفان اسلامی که حدود 5 سال از عمرم را برای آن صرف نموده بودم، باعث تسهیل فراوان تحقیقم شد چرا که در بسیاری از زمینه های عرفان اسلامی اطلاعات جامع و کاملی داشتم و البّته ذکر نکته ای ضروری می نماید و آن اینکه با توجّه به معلومات و اطّلاعاتی که از  لا به لای حدوداً 40 الی 50 جلد کتاب در زمینه های مختلف عرفانی به دست آورده ام، گاه از آن اطلاعات پایان نامه ام استفاده نموده ام.

پس از قدری تفحص و تحقیق این باور در من قوّت گرفت که در عرفان حافظ هیچ شبهه ای نیست و برای رسیدن به یقینی بیشتر، برخی کتب عرفانی و زندگی نامه های مراجع بزرگ و متشرعین عارف و نامی را خواندم و سپس آماده برای شنیدن تمام نقص ها، شبهات و ایراداتی که مخالفان حافظ بیان داشته بودند، شدم و از لا به لای اشعار حافظ برای تک تک شان جواب یافتم. جنس سخن حافظ را شناختم؛ ایهام گویی ها، معمابافی و رندی ها و به قول خودش رازهایش را دریافتم.

این رساله در 5 فصل تدوین شده است. فصل اوّل شامل بیان مسأله، اهمیّت و ضرورت تحقیق و… و فصل دوّم به تضاد دین و عرفان از منظر صاحب نظران پرداخته ام که انصافاً خود موضوع یک پایان نامه مجزا است چرا که ناگفته­های بسیاری در زمینه نسبت یا تضاد بین دین و عرفان، عارف و صوفی، دین دار و عارف و… هست.

در فصل سوم حافظ را مختصر معّرفی نموده ام هر چند که معرّف حضور همه هست و نیازی به معرّفی ندارد. در فصل چهارم که پیکره ی اصلی تحقیق را در بر می گیرد؛ بررسی تضادهای ظاهری در دیوان حافظ است و در فصل پنجم نتیجه پژوهشم را به صورت مختصر و موجز عنوان داشته­­ام.

1ـ2. بیان مسأله ی تحقیق

حافظ شیرازی در سرودن غزلیّات عاشقانه ـ عارفانه، گوی سبقت را از همگان ربوده است. دیوان او مورد توجّه عام و خاص بوده و علاقمندان فراوانی دارد. خواننده حافظ با علم به این که اشعار حافظ برخاسته از مشرب عرفانی اوست، در لا به لای اشعارش تضادها و تناقضاتی را مشاهده می کند که در نگاه اوّل این گونه دریافت می شود که حافظ چندان متشرّع نبوده و در سلوک عرفانی حافظ، گذشتن از شریعت جایز است.

این پایان نامه درصدد پاسخگویی به دلایل وجود تضاد بین دین و عرفان در اشعار حافظ بوده و با توجّه به این که این تضادهای ظاهری هم جنس نبوده، بالطبع دلایل مختلفی هم خواهد داشت؛ هم چنین نکته حائز اهمیّت در این پایان نامه، پرداختن به دو نوع خاص از انواع تضادها و تناقضات ظاهری در دیوان حافظ است که با یک نگاه و دید جدید به این نتیجه مهم خواهیم رسید که تضادی وجود نداشته و شاعر با زبان رمز و اشاره درصدد بیان نکته ای ویژه می باشد.

1ـ3. پرسش های تحقیق

این تحقیق درصدد پاسخگویی به پرسش های زیر است:

1ـ دلایل اصلی وجود تضادهای ظاهری بین دین و عرفان در دیوان حافظ چیست؟

2ـ آیا حافظ راه رسیدن به عرفان واقعی (حقیقت) را در گذشتن از شریعت می داند؟

3ـ آیا حافظ قصد شوخی با مقدّسات را دارد؟

4ـ چه ابیاتی از دیوان حافظ باعث شده است که برخی او را بی دین تصوّر کنند؟

1ـ4. اهمیّت و ضرورت تحقیق

هدف از این تحقیق روشن کردن این مهم است که برای اظهارنظر در مورد شعر حافظ، اکتفای صرف به ظاهر اشعار، در واقع جفا به حافظ است. درد بزرگ حافظ که در اکثر اشعارش موج می زند، ظاهرسازی و ظاهر فریبی است. دردی که در هم عصران دیده و برای مبارزه با آن زبان مخصوص و فرهنگ واژگانی وارونه ای برای خویش ابداع نموده است؛ تا یادآور شود که اصالت در نیّت و عمل است.

1ـ5. پیشینه ی تحقیق

صاحب نظران بسیاری در مورد حافظ و اشعارش اظهارنظر نموده اند. در مورد بسیاری از واژه های شعرش کتاب ها نوشته شده است، از جمله در مورد میل به گناه و حتّی در مورد این که آیا او شراب می نوشیده است یا نه؟ مقاله های فراوانی با موضوع مشترک و اظهارنظرهای متفاوت و گاه حتّی متضاد و متناقض. و جالب این که هر نویسنده و صاحب نظری از نظرگاه خویش او را کاملاً مثبت و یا کاملاً منفی دیده است. و اگر کسی هم پیدا شده که به حافظ و شعرش منصفانه تر بنگرد، او را فردی متناقض معرّفی نموده است چرا که برخی او را شاعری عارف نامیده اند؛ عارفی که شراب می نوشد؛ معشوقه باز است؛ به قیامت معتقد است؛ پاک اعتقاد است ولی گاه به قیامت شک دارد و چون خیّام از اشعارش بوی انکار معاد می آید. گروهی او را بی دین و گروهی نیز او را متأثّر از مرام و مسلک مولایمان امام علی (ع) دانسته اند. بازار حافظ شناسی بازار رنگارنگی است؛ حال آن که هر انسان منصفی می داند که یک شخص دارای یک نوع اعتقاد است و چند رنگ و چند شکل نخواهد شد. بنابراین می توان دریافت که ابهامات بسیاری در مورد حافظ مانده است که هنوز به قول خودش « ناگفته مانده » است.

1ـ6. اهداف تحقیق

اهداف تحقیق را می توان در موارد زیر برشمرد:

1ـ بیان دلایل وجود تضادهای ظاهری در دیوان حافظ

2ـ تثبیت وجود بینش عمیق عرفانی در دیوان حافظ با دلایل محکم و متقن

3ـ روشن کردن این نکته مهم که حافظ با دین داری بحث دارد نه دین.

4ـ رساندن پیام ارزشمند حافظ به خوانندگانش که سلامت باطن بر ظاهر ترجیح دارد.

5ـ روشن نمودن این نکته مهم که حافظ تعمداً واژه هایی را برای رسیدن به هدفی خاص در کنار هم قرار می دهد.

1ـ7. فرضیه های تحقیق

1ـ از دلایل مهم وجود تضاد در شعر حافظ بیان اعتراض حافظ به متشرعین عصر خویش است.

2ـ حافظ راه رسیدن به حقیقت را در تبعیّت از شریعت و به جا آوردن آداب طریقت می داند و در گذشتن از شریعت و احکام دین هیچ نظر قطعی نداده است.

موضوعات: بدون موضوع  لینک ثابت


فرم در حال بارگذاری ...