دکتر اکبر نحوی

چکیده

کیکاووس فرزند کیقباد و دومین شاه کیانی در شاهنامه پرماجراترین شاه در روایات ملّی ایران است و مشهورترین داستان‌های حماسی ایران بیش‌تر در دوران کیکاووس و به سبب کارهای نابخردانه‌ی او صورت پذیرفته‌اند و به همین علت نامبردارترین شخصیت‌های پهلوانی شاهنامه در دوران کاووس می‌زیسته‌اند و یا اوج پهلوانی‌های ایشان در این دوران بوده است. از این گذشته داستان‌ها و روایات پیرامون کاووس از جمله توان جوان کردن پیران و شفا بخشیدن به زخمیان جنگ، به آسمان رفتن و جفا بر فرزند  شباهت بسیاری با داستان‌ها و روایت‌های دیگر ملل دور و نزدیک جهان دارد که تاکنون بررسی مستقل و جامعی درباره‌ی دلیل و ریشه‌ی این شباهت‌ها انجام نشده است. این رساله در پنج فصل ابتدا به نقل روایت‌های کیکاووس در دوران‌های مختلف و سپس بررسی و مقایسه‌ی این روایت‌ها، نقل روایات مشابه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                    صفحه

1. فصل اول: مقدمه

1-1 معرفی برخی منابع و مآخذ

1-2 پیشینه‌تحقیق

1-3 روش تحقیق

1-4 پرسش‌های تحقیق

2. فصل دوم: نقل روایت‌های کیکاووس

2-1 بخش نخست: کاووس در منابع هندی

2-1-1 ریگ‌ودا

2-1-2 مهابهارات

2-1-3 مقایسه و بررسی

2-1-3-1 نمونه‌هایی از رفتارهای روحانی کاووس

2-2 بخش دوم: کاووس در منابع پیش از اسلام

2-2-1 متون اوستایی

2-2-1-1  یشت‌ها

2-2-1-2 دیگر متون اوستایی

2-2-2 متون پهلوی

2-2-2-1 دینکرد

2-2-2-2  بندهشن

2-2-2-3  گزیده‌های زادسپرم

2-2-2-4  روایات پهلوی

2-2-2-5 مینوی خرد

2-2-2-6  زند وهومن یسن

2-2-2-7  شهرستان‌های ایران

2-3.  بخش سوم: کاووس در روایات پس از اسلام

2-3-1  کاووس در منابع پیش از شاهنامه

2-3-1-1  اخبارالطوال

2-3-1-2  تاریخ بخارا

2-3-1-3  تاریخ طبری

2-3-1-4  مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر

2-3-1-5  التنبیه و الاشراف

2-3-1-6  آفرینش و تاریخ

2-3-1-7  مفاتیح‌العلوم

2-3-1-8  الفهرست

2-3-1-9  تجارب الامم

2-3-1-10 تاریخ بلعمی

2-3-2  کاووس در شاهنامه

2-3-3  کاووس در منابع پس از از شاهنامه

2-3-3-1  غرر اخبار ملوک فرس ثعالبی

2-3-3-2  تاریخ پیامبران و شاهان

2-3-3-3 زین‌الاخبار

2-3-3-4  سیاست‌نامه

2-3-3-5  فارسنامه

2-3-3-6  مجمل‌التواریخ والقصص

2-3-3-7  جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات

2-3-3-8  تاریخ کامل

2-3-3-9  تاریخ گزیده

3. فصل سوم: برررسی روایت‌ها

3-1  نام کاووس

3-2  لقب

3-3  همسران

3-4  فرزندان

3-5  سال‌های پادشاهی

3-10 کردار

3-10-1 رفتن به مازندران

3-10-2 رفتن به‌هاماوران

3-10-3 رفتن به آسمان

3-10-4 داستان سهراب

3-10-5 ماجرای سیاوش

3-11 سرداران و پهلوانان

3-12 آمیختگی

4. فصل چهارم: بررسی نمونه‌های مشابه

4-1 بررسی تطبیقی اسطوره‌های شفابخشی و زنده کردن مردگان

4-1-1  سنت سبالدوس

4-1-2  سنت پیتر آتروایی

4-1-3  امپدوکلس

4-1-4  معبد تاراپبث

4-1-5  سنت زنوبیس

4-1-6  ایلیاه

4-1-7  الیشاع

4-1-8  پطرس حواری

4-1-9  پولس حواری

4-1-10 مار سمعان اصغر

4-1-11 آفاق خواجه

4-1-12 آپولونیوس تیانایی

4-1-13 مدئا

4-1-14 بران

4-1-15 مدوزا

4-1-16 عیسی

4-2 به آسمان رفتن

4-2-1 به آسمان رفتن در فرهنگ ایرانی

4-2-1-1 جمشید

4-2-1-2 زرتشت

4-2-1-3 گشتاسب

4-2-1-4 کرتیر

4-2-1-5 ارداویراف

4-2-2  به آسمان رفتن در فرهنگ ملل دیگر

اتنه

نمرود

باروک

پولس حواری

زوستریانوس

سیمون مغ

اشعیای نبی

خاخام اکیبا بن یوسف

اولیور راهب مالمزبری

بلادود شاه بریتون‌ها

عرب قسطنطنیه

یوان هوانگ تو

آباریس

4-3 عشق نامادری به ناپسری ……….

4-4 کشتن حیوان مقدّس و گرفتار شدن به نفرین ابدی

5. فصل پنجم کاووس در ادب فارسی

5-1 مقدمه

5-2 شاعران

5-2-1 رودکی

5-2-2 فرخی

5-2-3 منوچهری

5-2-4 ناصر خسرو

5-2-5 قطران تبریزی

5-2-6 خیام

5-2-7 عثمان مختاری

5-2-8 سنایی

5-2-9 انوری

5-2-10 خاقانی

5-2-11 نظامی

5-2-12 عطار

5-2-13 مولانا

5-2-14 حکیم زجاجی

5-2-15 امیر خسرو دهلوی

5-2-16 خواجوی کرمانی

5-2-17 حافظ

5-2-18 سلمان ساوجی

5-2-19 عبید زاکانی

5-2-20 شمس الدین محمّد کوسج

5-2-21 سلیمی جرونی

5-2-22 بیدل شیرازی

5-2-23 قاآنی شیرازی

5-2-24 عرفی شیرازی

5-2-24 قاآنی شیرازی

6. فصل ششم نتیجه‌گیری

1-1 سرآغاز

در متون حماسی ما و به‌ویژه شاهنامه‌ی فردوسی كه منسجم‌ترین، مفصّل‌ترین و درعین‌حال مشهورترین مجموعه‌ی حماسی ایرانیان است، تنها با حماسه سروكار نداریم بلكه اسطوره، حماسه  و تاریخ هر سه از اركان تشكیل دهنده‌ی آن هستند. جالب این‌جاست كه با وجود تفكیک شدن شاهنامه به سه دوره‌ی  اساطیری، حماسی و تاریخی از سوی دانشمندان، در هریک از این دوره‌های یاد شده نیز به اسطوره، حماسه یا تاریخ صرف برنمی‌خوریم. مثلا قسمت اساطیری شاهنامه آمیخته با حماسه و حتی رگه هایی از حقایق تاریخی است. (مانند تقسیم جهان توسط فریدون میان سه پسرش که اشاره به واقعیت تاریخی جدایی اقوام آریایی از یکدیگر دارد.) و بخش حماسی آن مشحون از اسطوره است و گاه رد پای تاریخ هم در آن دیده می‌شود. بخش تاریخی نیز از حماسه و حتی اسطوره خالی نیست. شخصیت‌های شاهنامه نیز این چنین‌اند. مثلا یک شخصیت كاملاً تاریخی مانند اردشیر هم نمی‌تواند فارغ از جنبه‌های اسطوره‌ای باشد.(داستان كرم هفتواد و ….)

تجزیه و تحلیل شخصیت‌های برجسته‌ی شاهنامه از این دیدگاه و جداسازی جنبه‌های اسطوره‌ای، حماسی و احیانا تاریخی این شخصیت‌ها از یكدیگر همراه با نگاه به دیگر روایات مربوط یا مشابه با ایشان در دیگر منابع داخلی و خارجی (اساطیر و حماسه‌های ملل دیگر) كاری است كه تاكنون به طور كامل و مستقل انجام نشده و تحقیق در این‌باره می‌تواند، بسیاری از ابهامات را از ذهن‌ها زدوده، پرسش‌های متعددی را به پاسخ نزدیک و نظریات تازه‌ای را در حوزه‌های اسطوره، حماسه و مبحث تبادل یا توارد فرهنگی ملل مطرح سازد.

یكی از مهم‌ترین و مشهور‌ترین شاهان و شخصیت‌های شاهنامه كیكاووس است. بنا بر اوستا او یكی از هفت «كوی» آغازین است كه به روان ایشان درود فرستاده شده. بنا بر متون فارسی میانه‌ی زرتشتی (پهلوی) مانند مینوی خرد، كیكاووس در كنار جمشید، فریدون و گرشاسب یكی از معدود كسانی است كه قرار بوده جاودان باشند امّا چون اهریمن ایشان را می‌فریبد و دست به گناه می‌زنند میرا می‌شوند. کارهای ناشایست و گناهان کاووس هم بسیارند؛ از جمله حمله‌ی بیهوده و بی‌خردانه به مازندران و‌هاماوران، رفتن بی‌اجازه به آسمان که از نظر دینی بزرگترین گناه اوست؛ كشتن «اوشنر دانا» وزیر کاردانش، کشتن گاو مقدس «هدیوش» که مرز میان ایران و توران را مشخص می کرد؛ جفای ناجوانمردانه در حق رستم و سهراب و ظلم در حق سیاوش و… البتّه همانگونه که گفته شد نابخشودنی‌ترین گناه کاووس که موجب میرایی و و از دست دادن فره‌ی کیانی گردید؛ رفتن بی‌اجازه و گستاخانه‌اش به آسمان باشد.

تکه هایی از متن به عنوان نمونه :