7-1- مقدمه

آبزیان از ارزش غذایـی بالایی برخوردارند و امروزه نقش مهمی در تامین جیره غذایی جوامع بشری ایفاء می‌کنند. بهره‌برداری بهینه می‌تواند در حفظ این ذخایر خدادادی کمک نماید. از سویی صید بی‌رویه، عوامل مخرب زیست محیطی، تخریب زیستگاه ها، آسیب پذیـری جوامع آبزیان، قابلیت محدود بازسازی ذخایر و از سوی دیگر نیاز جوامع انسانـی، باعث به خطر افتادن جمعیت آنها می‌شود.

لذا، به منظور بهره‌برداری صحیح و توسعه پایدار لازم است همواره روند تغییرات جمعیت آبزیان را زیر نظر داشت. یكی از راه‌های موجود برای رسیدن به این هدف، انجام تحقیقاتی منظم است تا بتوان هرگونه تغییرات احتمالی در جمعیت‌های مختلف آبزیان را تعیین نمود.

بررسی‌های انجام شده در خلیج‌فارس نشان داد كه شرایط محیطی در این منطقه همواره تحت تاثیر تغییرات شدید سالانه قرار دارد. وجود نوسانات شدید شرایط محیطی از جمله تغییرات درجه حرارت و شوری آب در طول سال در خلیج‌فارس موجب آشفتگی محیط زیست دریایی شده و در خصوصیات بیولوژیک و رفتاری آبزیان تاثیر می گذارد. بنابراین، غلظت زیاد نمك و حرارت زیاد آب دراین منطقه همراه با تغییرات شدید آب و هوایی از جمله عوامل موثر در اكوسیستم این منطقه به‌شمار می‌آید. تعویض و جابجایی آب از طریق تنگه هرمز از سایر عوامل موثر در تغییرات شرایط محیطی این منطقه می‌باشد كه در نتیجه آن آبها با شوری كمتر و اكسیژن و مواد غذایی بیشتر وارد خلیج‌فارس می‌شوند (نیکویان و همکاران، 1384).

گرچه به نظر می‌رسد كه ماهیان خلیج‌فارس قادرند میزان بالای درجه حرارت و شوری را تحمل نمایند ولی تغییرات شدید شرایط محیطی در آبهای سطحی آثار بیشتری بر ذخایر سطحزی خلیج‌فارس در مقایسه با كفزیان دارد، زیرا تغییرات درجه حرارت و شوری اغلب در لایه‌های سطحی آب محسوس‌تر است. این امـر مـوجب نوسانات شدید فصلی در گسترش و پراكندگی گونه‌های سطحزی در مقایسه با گونه‌های كفزی گردیده است. وفور گونه‌های ریز و بزرگ ماهیان سطحزی به‌ خصوص در ماه های سرد سال در خلیج‌فارس مؤید همین تغییرات است. ماهی ساردین كه از گونه‌های سطحزی به‌شمار می‌رود، در نواحی ساحلی و در مناطقی یافت می‌شود كه آب دارای درجه حرارت كمتری می‌باشد. ولی زمانی كه درجه حرارت آبهای سطحی به حداكثر خود در تابستان می‌رسد، این ماهیان بیشتر به عمق آب و نزدیک به بستر دریا مهاجرت می كنند كه دارای درجه حرارت كمتری است (نیکویان و همکاران، 1384).

به طوركلی، چرخه حیات گونه‌های مختلف آبزیان تا حد زیادی به شرایط زیست آنها بستگی دارد لذا، می‌توان ادعا نمود كه كاربرد دانش اقیانوس‌شناسی جهت معضلات صید و صیادی در نتیجه درك بهتر ذخائر آبزیان و محیط آنها میسر می‌باشد و با درك این روابط است كه می‌توان سیستم‌های پیش‌بینی وضعیت صیادی را قانونمند نمود (ولی الهی، 1374).

اكوسیستم خلیج‌فارس با دارا بودن شرایط خاص هیدروگرافیک و اكولوژیک یكی از نادرترین اكوسیستمها در سطح بیوسفر می‌باشد. تنوع زیستی انواع ماهیان، حضور جنگل‌های حرا در سواحل ایرانی خلیج‌فارس، وجود جزایر متعدد و استراتژیک در این گستره آبی، استخراج و صدور نفت از این منطقه، تبخیر بالای آب، از مهمترین عواملی هستند كه در تبیین این شرایط خاص و ویژه موثر می‌باشند (غفاری چراتی، 1375).

پیشرفت تكنولوژی دریایی و ساحلی، می تواند فشارهای محیطی زیادی بر خلیج‌فارس وارد نماید. این فشارها می‌تواند ناشی از كشتیرانی، بندرگاه ها، صنایع نفت و پتروشیمی، معادن، نمك گیری، ماهیگیری، نوسازی و كشاورزی بر محیط دریایی باشد (Sheppard et al., 1992 ; Price 1993).

موسسه تحقیقات شیلات ایران به منظور بررسی و پایش جمعیت آبزیان و تعیین فصل و میزان صید هرگونه از آبزیان، هر ساله گشتهای منظم تحقیقاتی را در خلیج‌فارس و دریای عمان انجام می‌دهد. برای انجام این امر مهم، تجهیزات گران‌قیمت و هزینه‌بری مثل شناور مجهز به وسایل و ادوات تحقیقاتی، منابع انسانی ماهر، هزینه زیادی را بر تحقیقات شیلات تحمیل می‌کند که این امر اجتناب ناپذیر است.

با توجه به گستردگی كار و وسعت منطقه مورد بررسی و تنوع گونه‌ای زیاد با انتخاب یک مدیریت واحد، كل آبهای خلیج‌فارس به حوزه‌های آبی سه استان خوزستان، بوشهر و هرمزگان تقسیم بندی شد و آبهای هر استان نیز با توجه به وسعت تحت پوشش آن به تعدادی زیر منطقه تقسیم‌بندی شدند (پارسامنش، 1373 مربوط به آبهای خوزستان؛ نیامیمندی و خورشیدیان، 1373 مربوط به آبهای استان بوشهر؛ ولی نسب و همكاران، 1373 مربوط به آبهای استان هرمزگان). گشتهای تحقیقاتی در هر استان به صورت فصلی به مورد اجرا درآمده و سپس یک گزارش مشترك مـــربوط به كل آبهای خلیج‌فارس تدوین گردید (کامبوزیا و همکاران، 1375).

همچنین مجدداً از سال 1381 برنامه‌ریزی گردید كه تحت یک مدیریت واحد و هماهنگی دقیـق، ذخایـر آبزیان كفـزی خلیج‌فارس و دریای عمان مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد (دهقـانـی و همكاران، 1383، دریانبرد و همكاران، 1383؛ ولـی نسب و همكاران، 1382).

آبزیان مهم اقتصادی که داده‌های آنان در این تحقیق مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفتند شامل حسون معمولی (Saurida tumbil)، حلوا سفید (Pampus argenteus)، حلوا سیاه (Parastromateus niger)، سپر ماهیان (Rays)، سنگسر معمولی (Pomadasys kaakan)، شوریده (Otolithes ruber)، كوسه ماهیان (Sharks)، گربه ماهی بزرگ (Arius thalassinus)، گوازیم دم رشته‌ای (Nemipterus japonicus) و یال اسبی سربزرگ (Trichiurus lepturus) مربوط به سال‌های 1387 و 1388 حوزه آبهای استان هرمزگان بودند.

این تحقیق به دنبال راهکاری است که با بکارگیری از فناوری های نوین اطلاعاتی و استفاده از نرم‌افزارهای مختلف بتواند الگوی پراكنش گونه‌های اقتصادی كفزی را با بهره گرفتن از سامانه اطلاعات جغرافیایی، مناطق صیدگاهی، تغییرات پراكنش گونه‌ای طی سال‌های 1387 و 1388، شاخص فراوانی نسبی CPUA (میزان صید بر واحد سطح) و الگوی پراكنش گونه‌های اقتصادی كفزی را با بهره گرفتن از نرم‌افزارهای شبكه‌های عصبی مصنوعی پیش‌بینی نموده و بخشی از هزینه ها را کاهش دهد. در این روش با کم کردن میزان مناطق صیدگاهی (ایستگاه‌های نمونه‌برداری) می‌توان به نتایج مشابه با قبل دست یافت.

بکارگیری نرم‌افزارهای سامانه اطلاعات جغرافیایی، امکان توزیع سطحی را با داشتن نقاط صید در اختیار ما قرار می‌دهند و نرم‌افزار شبکه عصبی ما را در پیش‌بینی پراکنش یک گونه آبزی کمک می‌کنند. به همین منظور داده‌های صید مربوطه به دو دوره از گشتهای تحقیقاتی و داده‌های آبشناسی، منطقه خلیج‌فارس و بخشی از دریای عمان محدوده آبهای ایران در استان هرمزگان جمع آوری و تحلیلهای لازم روی آن انجام گرفت و نتایج خوبی حاصل شده

 که امید است مورد بهره‌برداری کلیه دست اندرکاران شیلاتی قرار گیرد.

8-1- طرح موضوع

یكی از ویژگیهای خاص مطالعه كنونی این است كه بتواند با كم بودن داده، نتایج آینده را پیش‌بینی نماید. در این مطالعه پیش‌بینی شده است كه بتوان اهدافی از قبیل: میزان صید بر واحد سطح یک گونه آبزی از جمله تعیین روند برخی خصوصیات فیزیكی و شیمیایی آب كه شامل دما، کدورت، شوری، چگالی، اكسیژن محلول، pH، كلروفیل a و هدایت الکتریکی را مقایسه كرد.

9-1- اکولوژی خلیج فارس

خلیج‌فارس بین 24 تا 30 درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و 48 تا 65 درجه و 30 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. طول خلیج‌فارس بیش از 900 کیلومتر و میانگین پهنای آن حدود 240 کیلومتر است. عریض‌ترین قسمت آن 400 کیلومتر و كم عرض‌‌ترین نقطه آن (تنگه هرمز) حدود 56 کیلومتر است. خلیج‌فارس یک فلات قاره بوده و رسوبات بستر آن در بخش شمال و شمال غربی، گلی و در بخش جنوب شرقی، شنی می‌باشد (Sivasubramaniam, 1981).

از کل مساحت بستر خلیج‌فارس و نواحی کم عمق دریای عمان، 1/52 درصد گلی، 7/39 درصد شنی ـ گلی و2/8 درصد صخره‌ای و مرجانی برآورد شده‌است. متوسط درجه حرارت آبهای سطحی خلیج‌فارس برابر با 22 درجه سانتی‌گراد که حداکثرآن در تابستان 30 و حداقل در زمستان 15 درجه سانتی‌گراد است. شوری خلیج‌فارس به‌دلیل عمق کم آن بیشتر از سایر قسمت‌های اقیانوس هند است و در حدود 37 تا 40 قسمت در هزار می‌باشد و این مقدار در خلیج‌های کوچک ساحلی و آبگیرها به 60 تا 70 قسمت در هزار نیز می‌رسد. به علت تبخیر شدید در خلیج‌فارس و عدم تکافوی آب شیرین ورودی، جریان سطحی، آب به نسبت کم شورتر دریای عمان را از طریق بخش شمالی تنگه هرمز به خلیج‌فارس می‌رساند. به‌دلیل چگالی کم، این آب از بخش سطحی وارد خلیج‌فارس شده و حرکت این جریان بر خلاف حرکت عقربه‌های ساعت بوده و در بخش شمالی از شرق به غرب و در بخش جنوبی از غرب به شرق جریان دارد. جریان غربی ـ شرقی، شامل آب بسیار شور خلیج‌فارس است که به‌علت چگالی زیاد از عمق به دریای عمان وارد می‌شود و به‌طورکلی حالتی همانند چرخش جریان آبی دریای مدیترانه با اقیانوس اطلس دارد (Carpenter et al., 1997).

خلیج‌فارس یک دریای حاشیه‌ای (Marginal sea)، نیمه بسته (Semi-enclosed) و كم عمق بوده و از طریق تنگه هرمز به دریای عمان متصل می‌گردد. آبهای این خلیج علاوه بر اینكه تحت تاثیر شرایط محیطی اطراف خود می‌باشد، بخشی از عوامل دریایی مربوط به آن از قبیل توازن آب، جریان‌های چرخشی معكوس دهانه خلیجی، جریانهای جز و مدی و تعادل شوری، ناشی از آبهای دریای عمان بوده كه از طریق تنگه هرمز صورت می‌پذیرد (Al-Majed et al., 2000).

خلیج‌فارس دارای تعدادی جزایر كوچك و بزرگ می‌باشد كه از نظر اقتصادی و جغرافیای سیاسی از اهمیت بالایی برخوردار است. به‌طوركلی، مهمترین پدیده های جغرافیایی ایران در خلیج‌فارس عبارتند از: جزیره‌های خارك، لاوان، ابوموسی، سیری، فرود، قشم، هرمز، هنگام، تنب های بزرگ و كوچك، لارك، فارس، كیش، هندورابی و خور موسی می‌باشند (نیل ساز و همکاران، 1384).

میزان تبخیر آب در خلیج‌فارس به مراتب بیشتر از ورودیهای آب شیرین آن بوده به طوریكه میانگین میزان تبخیر سالانه این پیكره آبی 14700 میلی‌متر در سال و ورودی‌های آب شیرین آن از طریق رودخانه‌ها حدود460 ـ 150 و از طریق نزولات آسمانی حدود ‌ 100-70 میلی‌متر در سال گزارش شده است (Stephen et al., 2003).

درجه شوری خلیج‌فارس كمتر از اقیانوسهاست. اگرچه به وسیله تنگه هرمز خلیج‌فارس با دریای عمان و اقیانوس هند ارتباط دارد اما مقدار املاح محلول در آن به مراتب كمتر از دریاهای مزبور می‌باشد. علت عمده این پدیده ورود مقدار زیاد آب شیرین توسط رودخانه‌های شمال و شمال غربی است به‌طوری كه در شمال خلیج‌فارس و در دهانه رودخانه اروند رود، میزان شوری به حداقل می‌رسد و كناره‌های جنوبی به دلیل كمبود رودخانه و تبخیر بیشتر، شورتر از كناره‌های شمالی می‌باشد. عامل دیگر در پایین بودن درجه شوری خلیج‌فارس، وجود تنگه هرمز است كه مانع ورود آزادانه امواج دریای عمان به خلیج‌فارس می گردد (نیل ساز و همکاران، 1384).

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید